BAKI, 7 fevral — Sputnik, Aleksandr Sobko. Son bir il ərzində iqlim dəyişikliyi mövzusunun gündəmdən silinməməsi nəticəsində enerjinin dekarbonizasiyası və “enerji keçidi” ilə bağlı müzakirələr gözlənildiyi kimi çox populyarlaşıb. Bu aspektlər öz növbəsində daha bir mövzunu müzakirə obyektinə çevirib: neft şirkətlərinin aşağı karbonlu enerji mənbələri sahəsinə transformasiyası necə baş verəcək?
Hətta nikbin proqnozlar belə göstərir ki, neft sənayesi on-on beş il ərzində öz pikinə çatacaq və bundan sonra tədricən bu sahədə düşmə izlənəcək. Bu baxımdan bir çox neft şirkətləri üçün qeyri-neft enerji mənbələrinə transformasiyanın öz müsbət cəhətləri var: onların neft ehtiyatları istənilən halda müəyyən vaxt tükənəcək. Lakin bu cür böyükmiqyaslı transformasiya inersiya ilə və ləng gedən bir prosesdir və buna görə də növbəti addımlar haqqında artıq indidən fikirləşmək lazımdır.
Anlamaq lazımdır ki, neft və qaz sənayesinin bir hissəsinin sözügedən transformasiya istiqamətində atdığı müəyyən addımlara baxmayaraq, hazırda neft və qaz şirkətlərinin “yaşıl enerji”yə (ilk növbədə külək enerjisi dəyirmanlarına və günəş enerjisi panellərinə, eləcə də enerji saxlanılması və digər texnologiyalara) etdiyi yatırımlarının payı ümumi yatırımların yalnız bir neçə faizini təşkil edir. İnvestisiyaların böyük hissəsi hələ də neft və qaz istehsalına yönəlib.
Bununla yanaşı, Qreta Tunberqin təklif etidiyi kimi mineral yanacaqlara yatırımları bir anda dayandırmaq qətiyyən mümkün deyil. Neft sənayesinə investisiyalar qəflətən dayandırılsa, biz demək olar ki, həmin an yeni neft qıtlığı ilə üzləşəcəyik: belə ki, şist neft yataqları bir kənara, hətta ənənəvi yataqlarda belə aktiv quyulardan neftin hasilatı hazırda sürətlə düşməkdədir.
Buna görə də ortaya belə suallar çıxır: Şirkətlər perspektivdə “yaşıl enerji”yə nə qədər tez keçəcəklər? “Yaşıl enerjiyə” illik sərmayələrin payı ümumi kapital xərclərin üç faizi səviyyəsində qalacaqmı? (“Energy Transition: Evolution or Revolution” hesabatında 15 böyük neft və qaz şirkəti üçün məhz bu rəqəm göstərilir) Yaxud, hər il bu rəqəmdə ardıcıl artım müşahidə olunacaq?
Qeyd etmək vacibdir ki, üç faiz orta göstəricidir və fərqli şirkətlərin bir-birindən köklü şəkildə fərqlənən strategiyaları var. “ExxonMobil” və “Chevron” kimi Amerika transmilli neft korporasiyaları fəaliyyətlərində hələ ki, əsasən neftə meyllənirlər (bərpa olunan enerji mənbələrinə qoyulan sərmayələr bir və ya iki faiz səviyyəsindədir). “Shell”, “BP”, “Total” kimi Avropa şirkətləri isə (beş-on beş faiz səviyyəsində sərmayələrlə) getdikcə daha çox bərpa olunan enerji mənbələrinə tərəf yönəlirlər. Onlar həmçinin əlavə olaraq qaz bazarındakı paylarını da genişləndirirlər.
Bununla yanaşı, Amerikanın “ExxonMobil” və “Chevron” şirkətlərinin bazar dəyişikliklərinə hazırlaşmaq üçün öz strategiyaları var. Bu barədə daha əvvəl də məlumat verilib: hər iki şirkət, xüsusən də “ExxonMobil” dünya üzrə neft aktivlərinin kütləvi satışına başlayıb. Lakin bunun fonunda onlar milli bazara diqqət yetirirlər və əldə etdikləri gəlirləri ABŞ-da şist neftinin istehsalına yatırırlar. Ona görə yox ki, şist nefti ənənəvi neft istehsalından daha rəqabətli görünür. Hazırda “ənənəvi neft” deyəndə bir qayda olaraq dəniz nefti nəzərdə tutulur ki, bu neft də olduqca bahadır. Buna görə də neftin maya dəyərinin aşağı olması şirkətləri maraqlandıran əsas məsələdir. Ümumiyyətlə, şist sənayesində investisiya dövrlərinin bir neçə dəfə qısa olması (iki-üç il) şirkətlər üçün daha cəlbedicidir. Buna görə də hasilat portfelində belə “çevik” sektorun olması sayəsində gələcəkdə şirkətlər neft qiymətlərində və tələbatda baş verən mümkün dəyişikliklərə daha asan reaksiya verə biləcəklər.
Lakin bir daha qeyd edək ki, Amerika şirkətləri hələ də əsasən neft və qaza istiqamətləniblər, çünki bu, ABŞ-dakı mineral yanacaqlardan aktiv istifadə meyllərinə uyğun gəlir. Avropa isə, əksinə, bərpa olunan enerji mənbələrinə artıq tam istiqamətlənib və bu meyllərə uyğun olaraq Avropa şirkətləri də aktiv şəkildə “yaşıl enerji”yə sərmayələr qoyurlar.
Bununla yanaşı, Avropa şirkətləri bir neçə ildir qaz sektoruna da (əsasən maye təbii qaza) xüsusi maraq göstərirlər. “Shell” artıq dünyada ən böyük maye təbii qaz treyderinə çevrilib, “Total” da satış həcminə görə ona yaxınlaşmaqdadır.
Aydındır ki, bu şirkətlər təbii qazı aşağı karbonlu enerjiyə gedən uzun yolda “keçid” yanacağı kimi görürlər. Bununla birlikdə “Total” şirkətinin enerji strukturunda qazın payı 50 faizə çatır. Şirkət həmçinin dünyada maye təbii qaz layihələrinə aktiv şəkildə yatırımlar edir və ya bu layihələri satın alır.
“Yaşıl enerji” əlbəttə ki, şirkətləri yalnız külək və günəş enerjisi kimi yox, bütün formalarda maraqlandırır. Məsələn, “Total” bu yaxınlarda “Peugeot” ilə birgə avtomobillər üçün akkumulyator istehsal edəcək ortaq müəssisə yaratmaq planları haqqında məlumat verib. Bu müəssisəyə sərmayələr beş milyard dollardan artıq olacaq.
Qeyd edək ki, çox iddialı keçid proqramına baxmayaraq, yeni enerji sektorunda ən fəal neft və qaz şirkətlərindən biri olan “Total” 2040-cı ilə qədər ümumi qazancının yalnız 15-20 faizini “yaşıl enerji”dən ala biləcək.
Nəhayət ən vacib sualı verək: bəs hansı sərmayələr daha sərfəlidir? Ənənəvi olaraq neft sənayesinə yatırımların çox qazanclı olduğu, bunun da şirkətləri bu sektorda qalmağa məcbur etdiyi hesab edilir. Lakin bu yüksək gəlir dərəcəsinin mümkün riskləri əks etdirdiyini demək daha doğru olardı. Bu səbəbdən yüksək (iki rəqəmli) gəlir dərəcəsi olan investisiya qərarları qəbul edilir. Bu, şirkətləri qiymətlərin düşməsindən sığortalayır: qiymətlər hətta orta dərəcədə azalsa belə, mənfəət olduğu kimi qalacaq, yalnız investisiya gəlirliliyi azalacaq. Lakin qiymətlər orta hesabla yüksək olduğundan (həmçinin OPEC+ razılaşmaları sayəsində) neft sektoru yaxşı qazanc əldə etməyə və bu qazancı yeni enerjiyə yatırımlar şəklində yönəltməyə imkan verir.
Bərpa olunan enerji mənbələrinə qoyulan investisiyalar isə aşağı riskli sayıldığından çox vaxt az gəlirli olurlar – yəni gələcəkdə bu sənaye yalnız inkişaf edəcək və tələbin azalacağı təqdirdə belə aktivlərin dəyərsizləşmə riski minimuma düşəcək.
Ancaq gələcəyi bilmək olmaz. Konsensus belədir ki, beş ildən (ən pessimist proqnoz) 20 ilə qədər (ən optimist proqnoz) neftə tələbat artmağa davam edəcək. Bununla belə, neftin qiyməti tələb-təklif balansına uyğun olaraq müəyyənləşəcək: burada həm tələb, həm də şist neft istehsalı, həm də OPEC+ sazişi qeyri-müəyyənlikləri artırır. Buna görə də sual verə bilərik: Ortamüddətli perspektivdə tarazlıq hansı nöqtədə dayanacaq? Bəlkə hələ də neftə sərmayə qoyanlar haqlıdırlar?
Yekunlaşdıraq. Birincisi, söhbət çox yavaş bir prosesdən gedir və hətta yeni enerjiyə aktiv investisiyalar qoyan neft şirkətləri belə bu keçid üçün ümumi kapital xərclərinin yalnız 10 faizindən azını ayırmağa hazırdırlar. Neftə yeni sərmayələrin bir anda kəsilməsi isə həmin an neft qıtlığına səbəb olacaq.
İkincisi, hər bir şirkət neft çağının bitməsinə fərqli şəkildə hazırlaşır. Burada təsir göstərən bir çox amil var: şirkət rəhbərlərinin gələcəyə fərqli baxışları, fərqli ölkələrdə ictimai rəyin təzyiqi və təbii ki, ehtiyatların strukturu.
