Məşhur xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyev Bakıya Xaçmazın Şollar kəndindən su çəkdirmək ideyasını reallaşdıranda, kimsə ona deyir, “Hacı, Bakının suyu özünə bəsdir. Kənardan su gəlsə, kəndləri su basacaq”. Bu deyimin həqiqətə nə qədər yaxın olduğunu demək çətindir, amma bugünkü günün prizmasından baxanda çox yerində deyilən sözə bənzəyir.
Kəndləri, gerçəkdən, su basır
Bakıda və Abşeronda heç vaxt su bolluğu olmayıb. Quru subtropik iqlim hökm sürüb. Deyək, Tiflisdə külli miqdarda təmiz bulaq var, suyu yumşaq və bəyəniləndir. Gürcülər heç Kürün suyundan belə yararlanmaq istəmirlər, bir yandan çayı zibilləyirlər. Su tərəfdən bolluqdur bir növ. Bakı böyüdükcə, suya da tələbat günü-gündən artıb. Əlbəttə, Bakı kəndlərində çoxlu ovdan və şirin suyu olan dərin quyular olub. Bir xeyli göl, içməli qrunt suları şəhərin və yarımadanın hər yerində var. Amma artan şəhəri su ilə təmin eləmək elə-belə iş deyil.
Bakıda milyon tonlarla neft çıxarılırdı, deməli, böyüməyə məhkum idi. Suyu olmayan şəhər isə inkişaf edə bilməz. Tağıyev uzun müddət Bakıya su çəkilməsi üzrə hazırlanan layihələrin bir çoxunda iştirak edib. Şəhər dumasında onlarla ideya məhz baha olduğuna görə rədd edilmişdi. Özü də Şollar su kəmərinin çəkilməsi təkcə Tağıyevin vəsaiti hesabına reallaşmayıb. Belə bir işi görmək heç bir milyonçunun gücündə olan məsələ deyildi, amma Hacının böyük zəhməti və səyi nəticəsində Şollar suyu artıq 1917-ci ildə Bakıya verilməyə başlayır.
Fəlakət dağlarımızdan başlayıb: zirvələrdə illərlə qalan qar əriyib>>
Bu gün Şollar suyunu içmək Bakı sakini üçün Aya uçmaq qədər çətin məsələdir. Şollardan gələn su kəmərini bir neçə böyük şirkət istismar edir, yəni qablaşdıraraq satır, şirin qazlı içkilər hazırlayır. Birbaşa kiminsə evinə Şollar suyu gəlmir. Vaxtilə Tağıyevin qətiyyətlə qəbul etmədiyi Kür suyu şəhərin əsas tələbatını təmin edir. Şollar suyunun Bakıya verilməsinin Abşeron kəndlərini su basması ilə əlaqəsinin olub-olmadığını demək çətindir, çünki bu gün meqapolisə çox yerdən su verilir, amma kəndləri, doğrudan da su basır.
Yayın cırhacırında alaq əlindən qum görünmür
Bakının Zabrat, Ramana, Məmmədli, Binəqədi, Maştağa, Bilgəh və digər kəndlərində ərazilərin sürətlə bataqlaşması, həyətləri su basması artıq danılmaz bir həqiqətdir. Sosial şəbəkələrdə Abşeronda həyəti, bağ sahəsi olan hər iki-üç adamdan biri su ilə problem yaşadığını qeyd edir. Bir tərəfdən, vətəndaşların əli içməli suya çatmır, çünki qapısının yanından keçən ana xəttə qoşulmaq üçün xeyli qapı döyməli, bir ətək pul xərcləməlisən. Digər tərəfdən isə qrunt sularının Abşeronda ümumi səviyyəsi qalxıb, həyətlərdə olan quyular ağzınacan suyla doludur. Kiminin evini su basır, kimin həyətini. İnsan var, deyir, ilboyu həyətdən alaq təmizləyirəm, xeyri yoxdur, qamış da hər yeri basıb. Yayda Abşeron bağlarında tərtəmiz, qupquru müalicəvi qum olardı. Bağa köçən insanlar da müxtəlif diz-oynaq xəstəliklərini bu qumla müalicə edərdilər. İndi yayın cırhacırında alaq əlindən qum görünmür. Yarım metr yer qazırsan, su çıxır. Nə ağac əksən belə, kökü quyu suyuna çatan kimi quruyur.
Köhnə qayda ilə suyu açıb veririk sahələrə, hara gəldi axır
Abşeronun tədricən bataqlığa çevrilməsinin bir sıra səbəbi var. Sadalamağına dəyər. Birinci səbəb kəndlərə su çəkilməsi ilə paralel kanalizasiya sisteminin olmamasıdır. Bir çox həyətdə elə dədə-baba qaydası ilə şambo qazılır, su da həmin quyuya verilir. Amma bu şambo o şambodan deyil. 50 il hər tərəf qupquru idi. Bir dəfə şambo qazırdın, 30-40 il rahat istifadə edirdin. Su rahatlıqla qumdan süzülüb gedirdi. Ağaclar da bu sudan çəkirdi. İndi şambolar da qrunt suları ilə dolub.
Kimi dindirsən, deyir, bir-iki evkalipt alıb əkəcəyəm, bəlkə, bununla artıq sudan canımı qurtararam. Evkalipt də torpaqda nə su var, çəkir canına, şambo və ya quyu yanında ək, bir neçə ilə qalxsın 10-15 m hündürlüyə. Eyni yolla da iydə suyu çəkir, evkalipt əvəzinə onu da əkmək olar. Tağıyevin dövründə kiməsə Bakıda iydə və ya evkalipt əkməkdən danışsaydın, deyərdi, yəqin, başı xarab olub. Amma bu gün hətta evkalipti sıra ilə əkirlər, başqa çarə yoxdur.
Digər səbəb su itkiləri ilə bağlıdır. Prezident İlham Əliyevin ötən ilin avqustunda keçirdiyi müşavirədə bu problem də qeyd olunub. Dövlət başçısı su itkilərinin çox yüksək səviyyədə olduğunu bildirib: “Bizim su itkiləri. Su məsələlərinin həlli ilə bağlı xüsusi müşavirə keçirmişdim, Tədbirlər Planı qəbul edilib və artıq icra olunur. Amma itkilər 40-50 faiz səviyyəsindədir”.
Su elə-belə əmələ gəlmir, təmizlənməsinə, istehsalına, toplanmasına və saxlanılmasına milyonlarla vəsait sərf edilir. Sonra bu qiymətli məhsul itirilir, yəni istehlakçıya çatdırılmadan torpağa axıb gedir. Suyun itkisi tək adi vətəndaşa münasibətdə baş vermir, çünki biz o qədər də su işlətmirik. Suyun çox hissəsi böyük istehsalat müəssisələri, fermer təsərrüfatları, əkin sahələri, şəhərdə fəaliyyət göstərən böyük biznes mərkəzlərdə işlədilir. Çox hissəsi də elə qeyri-rasional sərf edilir, itirilir, məhv edilir, bir sözlə. Dünyanın bir çox ölkəsində suyu olduqca məqsədyönlü işlədərlər, əvvəlcə sistem qurulur, sonra xüsusi avadanlıq sahənin suya tələbatını təyin edir, quruluq dərəcəsini yoxlayır, sonra isə su damcı metodu ilə tələb olunan yerə verilir. 1 ton su belə israf edilə bilməz. Biz isə elə köhnə qayda ilə suyu açıb veririk sahələrə, hara gəldi axır. Bitkiyə suyun çatıb-çatmaması artıq ikinci dərəcəli sualdır. Torpaq şoranlaşır, sahələr bataqlığa çevrilir. Abşeron kimi bir quru məkanda ağcaqanad əlindən tərpənmək olmur.
Özünə yer tapmayan qrunt suları da gedib başqa yerdən üzə çıxır
Problem yaradan səbəblərdən biri qrunt sularının artmasına bağlıdır. Torpağa axan su qrunt sularının ümumi səviyyəsini qaldırır, amma əsas deyil. Min illərdir qrunt suları böyük su hövzələrinə axır. Abşerondakı kiçik gölləri də məhz elə qrunt suları qidalandırır. Bəzən bu sular xüsusi yollarla dənizə axıb gedir. Bu faktor hər bir tikintidə, yol çəkilişində, başqa işlərdə nəzərə alınmalıdır. Bəzən yeraltı çayların qabağı bilərəkdən alınmır, sadəcə tikinti zamanı məsələ diqqətdən kənarda qalır. Nəticədə qrunt suları bina və evlərin təməlini yuyur, su hövzəsinə çata bilmədiyindən həyətlərdəki quyulardan üzə çıxır. Bəzi kəndlərdə evi əldən gedən vətəndaşlar bütün günü nasosla suyu küçəyə vurmaqla problemi həll etməyə çalışırlar.
Digər tərəfdən hansısa məhəllədə daim küçəni su basırsa, hər yağışdan sonra küçə keçilməz bataqlığa çevrilirsə, deməli, evlər münasib yerdə tikilməyib. Yəni Bakıətrafı qəsəbələrdə öz-özündən yaranan bəzi məhəllələr heç bir halda yaşayış üçün yararlı deyil, sadəcə boş yer olmadığından yerli qurumlardan tikinti icazəsi alan vətəndaş evini burada tikib, sonra yanında daha bir ev tikilib, nəticədə böyük bir massiv yaranıb, amma kanalizasiya yoxdur, torpaq gillidir, su heç yayda belə çəkilib getmir. Bu qəsəbələrdə tikilən bir sıra hündürmərtəbəli binanın belə kanalizasiya qoşulması mümkünsüz olduğundan çirkab suları elə birbaşa yaxınlıqdakı göllərə axıdılır. Yayda üfunət iyindən və ağcaqanad əlindən durmaq olmur. Üstəlik, Abşeronda bir çox təbii göl də yox olmaqdadır, onlar qurudulur, yerində bina ucaldılır, özünə yer tapmayan qrunt suları da gedib başqa yerdən üzə çıxır.
İllərlə orada-burada sızıldayan xətlər nə vaxt təmir ediləcək?
Azərbaycanın su ehtiyatı elə də çox deyil, amma doğru-düzgün istifadə etsək, özümüzə bəs edəcək qədərdir. Bu, su təsərrüfatından rasional formada yararlanmaq gərəkdir. Qüvvələri bir yerə cəmləmək tələb olunur. "Azərsu" ASC-nin bütün işçi heyəti yararsız xətlərin təmirinə yönəldilməli, qəzalı su boruları dəyişdirilməlidir. Dövlət büdcəsindən yalnız ötən il "Azərsu"ya 38 milyon manat vəsait ayrılıb. Ən azı, suyun boş-boşuna yerə axmasının qarşısını almaq üçün kifayət qədər vəsait olub. Hər il dövlət subsidiya ayırır, amma nə su itkisinin qarşısı alınır, nə də tələb olunan işlər vaxtı-vaxtında görülür.
Su itkisinin qarşısını almaq beləmi çətindir? Hara baxırsan, elə yer-yurd sudur. Bu qurumun sutkada 24 saat işləyən briqadaları olmalıdır, çünki başqa cur alınmayacaq da. Hər gün mütləq haradasa bir qəza baş verir, güc-bəla ilə onların qarşısı alınır. Bəs illərlə orada-burada sızıldayan xətlər nə vaxt təmir ediləcək? Bu minvalla elə olan-qalan suyumuz axıb torpağa gedəcək.
Problemi həll etmək üçün bir neçə tədbir görülməlidir. Birinci, su itkisinin qarşısı alınmalı, əhali və mətbuatdan gələn siqnallara operativ reaksiya verilməlidir. İkincisi, xüsusi monitorinq qrupları yaratmaqla su təsərrüfatındakı vəziyyəti araşdırmaq lazımdır. Bəzən siqnal olmaya da bilər, amma su haradasa sıza bilər. Su itkisini bilmək üçün ümumi sayğaclar və nəzarətçilər olmalıdır. Su harada itirsə, həmin yerlərdə müvafiq işlər görmək lazımdır. Üçüncüsü, qrunt suları ilə bağlı ayrıca bir plan hazırlamaq gərəkdir. Alimləri işə cəlb etməklə xüsusi araşdırmalara ehtiyac duyulur. Əgər hansısa səbəbdən qrunt sularının qarşısı alınırsa, deməli, onların böyük hövzələrə yetişməsi üçün xüsusi borular tikilməlidir. Nəhayət, sudan səmərəli istifadə etmək üçün yollar düşünməliyik.
“Elektron su təsərrüfatı” informasiya sistemi də artıq yaradılıb
Sevindirici məqamlar da var. Problemin həlli üçün artıq 2020-ci ildə prezident İlham Əliyev "Su ehtiyatlarından səmərəli istifadənin təmin edilməsi ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında" sərəncam imzalayıb. Su təsərrüfatı balansının formalaşması üçün su təsərrüfatı subyektlərinin məlumatlarının elektronlaşdırılması və hesabatın alınması ilə bağlı “Elektron su təsərrüfatı” informasiya sistemi də artıq yaradılıb və bir neçə gün öncə sistemin əsasnaməsi də təsdiq edilib.
Belə bir sistemin yaradılması həyatın tələbidir. Artıq bir neçə ildir, ölkədə quraqlıq kənd təsərrüfatına ciddi zərər verir. Belə bir halda su ehtiyatları olduqca ciddi nəzarətə alınmalı, onların idarə edilməsi xüsusi sistemin köməyi ilə reallaşmalıdır. Su işinə çox ciddi yanaşmalıyıq, bir tərəfdən, suya böyük ehtiyac duyulur, digər tərəfdən isə bu əvəzsiz neməti torpağa axıtmaqla Abşeron kimi gözəl bir məkanı bataqlığa çeviririk.
Gələcəkdə su müharibələrinin olacağını bir sıra analitik proqnozlaşdırır. Su neftdən, qazdan, daş kömürdən də baha olacaq. Enerji əldə etməyin yolunu, bəlkə də tapa bilərik, amma olmayan suyu necə əldə edəcəyik? Olanı qorumaq və düzgün paylaşdırmaq gərəkdir
