BAKI, 24 avqust — Sputnik. Sputnik Azərbaycan-ın qonağı filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, tənqidçi İradə Musayevadır.
- İradə xanım, sizinlə ölkəmizin ədəbi mühiti və ədəbiyyat problemləri barədə danışacağıq. İlk sualımıza bununla başlayaq ki, müasir Azərbaycan ədəbiyyatının hansı problemləri var? Niyə müasir Azərbaycan ədəbiyyatı dünya səhnəsində yer almır və "Nobel"i yoxdur?
- Təşəkkür edirəm belə çox eşidilən, amma hələ də cavabı tapılmayan sualı verdiyiniz üçün... Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatının və ədəbiyyatşünaslığının, elmi-ədəbi, mədəni mühitinin mənzərəsi düşünən bir oxucu üçün məqbul deyil. Yəni 1000-ci dəfə təkrarlamaq məcburiyyətində qalırıq ki, yaxşı ədəbiyyat nümunələri yaratmaq üçün təkcə yaxşı yazar, bədii mətn müəllifinin olması azdır. Biz elə bir coğrafiyada elə bir tale yaşayırıq ki, bizim səsimiz dünyaya bir az gec və zəif tonda çatır... Bu ədəbiyyatın “şünası”, tərcüməçisi, təbliğatçısı da olmalıdır. Yaxşını pislərdən ayırıb ona qiymət verən və dünyaya çıxara bilən başqa kateqoriyalı sənət adamları da olmalıdır.
Əgər bizdə yaxşı ədəbiyyat yaradanlar sinfi, təbəqəsi, qrupu hələ yaranmayıbsa, deməli, yenə də günahın böyük hissəsi o tərəflərin (ədəbiyyatşünasın, tərcüməçinin, ədəbi mətbuat liderlərinin, elmi-ədəbi qurum rəhbərlərinin və s.) üzərinə düşür. Çünki əsl ədəbiyyat nümunələrini elmi-nəzəri baxımdan təbliğ və təqdim etmək, bununla bağlı mühazirələr, polemikalar, gərəkli və uğurlu tərcümələr etmək lazımdır. Bizdə ədəbi mühit, belə demək mümkünsə, sovet dövrünün repressiya illərində olduğu vəziyyətdən də aşağı səviyyədədir. Dünya ədəbi mühitindən təcrid olunmuşuq. Bunun bir çox səbəbləri var.
Ədəbiyyat ədəbi məmurların inhisarındadır və o ədəbi məmurlar bizim bildiyimiz mənadakı ədəbiyyatın deyil, özlərinin “şünaslarını” yetişdiriblər. Saxta ədəbi bütlər və onların kölgəsində baş girləyən adamlar, sizcə, dünyaya çıxa və ya Nobel mükafatı ala bilərlər?
Taksi sürücüləri ilə söhbətlər, uşaqlıq yerlərinə gəzinti - “Köhnə” bakılı Bakı haqqında>>
Dövlətin elm və ədəbiyyat sahəsinə ayırdığı pullar çox zaman cinayətkarcasına xərclənir və bunu görüb faktları ortaya çıxaran adamlara əhəmiyyət verilmir. Cəzasızlıq və laqeydlik o həddə çatıb ki, nahaqq əməllər sahibi mükafat və titullar qazanır, haqqı deyən adam isə təklənir və əleyhinə yazılar yazdırılır. Konkret misal deyim, keçən il A.Soljenitsınla bağlı və digər xarici müəlliflərin tərcüməsi, tərcüməçiləri barədə böyük yazılar yazdım. Konkret misallarla. 800-900 səhifəlik, çoxtirajlı kitablar biabırcasına tərcümə olunub çap edilir, yayımlanır. Bu, ədəbiyyat, yoxsa anti-ədəbiyyat fəaliyyəti hesab edilir? Və bu cür davranış, saymazlıq, qorxusuzluq adi hal alıb. Dəfələrlə çap olunub ləğv edilən, ortadan yığışdırılan lüğətlər və yüzlərlə belə misallar var ki, hamısı səbəbdir...
Azad ədəbi mətbuat yoxdur. Ədəbiyyat ədəbi məmurların şəxsi qəzeti, şəxsi zövqü ilə çap olunur. Elə bir ədəbi mətbuat adı çəkin ki, orada bircə titullu yazıçıya, xalq şairi və ya nasirinə qarşı, daha doğrusu, onların kitablarına qarşı tənqidi fikir işlədilmiş olsun. Əsla tapa bilməzsiniz! Mənim saytlardakı yazılarıma həmin qəzetlərdə cavablar verilir, amma mənim fikirlərimi orada çap etməyə qorxurlar. Axı bu sadəcə ədəbiyyatla bağlı polemikadır, bundan bu qədər qorxmaq nəyə görədir?
Elmi-ədəbi qurumlarda sistemsizlik, xaos və pərakəndəlik var, özfəaliyyət xarakterli proseslər gedir. Konsepsiya və nəticə yoxdur. Onların yekun hesabatlarını dinləyəndə bu boşluq aydınca görünür.
Dövlətin sırf ədəbiyyata, ədəbi inkişafa və elmi-ədəbi qurumlara ayırdığı pullar təyinatı üzrə xərclənmir. Məsələn, niyə ədəbiyyatşünaslıqla bağlı kitab yazan müəlliflər ali məktəblərdə istifadə olunacaq o kitabları öz pulları hesabına çap etdirməlidirlər? Halbuki elə kitablar var ki, onu dövlət məhz elə həmin qurumlara ayırdığı pullar hesabına çap etdirməli və yayımlamalıdır. Təsəvvür edin, mən aylarla dərslik və ya dərs vəsaiti yazıb ailəmin büdcəsi hesabına çap etdirib havayı kitabxanalara, universitetlərə paylayıram. Niyə? O qurumlar isə zay kitablar çap edir və sonra da hesabat vermədən ortadan yığışdırır...
Ədəbi mühitimizdə qruplaşmalar var, ədəbi məktəb və ədəbi cərəyan yarada biləcək ideya həmrəyləri ittifaqı yox. Dəstə başçıları və ədəbi xidmətçilər... Biz isə bu cür cılız davranışlara son qoymadan dünya ədəbi mühitində görünmək iddiasındayıq.
Dünyanın harasına isə kitab göndərmək lazım olsa, həmin ədəbi məmurların kitabı göndərilir. Düzdür, son zamanlarda bir-iki cavan müəllifin bir-iki hekayəsinin sərhədi keçməsinə göz yumdular və onları da çaşdırdılar, amma dünyada ədəbiyyatımızın necə, hansı yolla və hansı nümunələrlə tanınması strategiyası yoxdur. Bunu deyən kimi başlayacaqlar tozlu qovluqları üfürməyə və hasabat oxumağa. Filan beynəlxalq konfrans, filan medal... Lakin formallıqdan uzaq analizlər başqa söz deyir...
Qonorarsızlıq... Sanki məqsədli şəkildə adamların halal haqqını, aylarla kitabxanalarda, arxivlərdə çalışdığı günlərin nəticəsi olan məqalələri hörmətsiz edir, müəllifləri həvəsdən salırlar. Yaxşı alim 2-3 iş yerinə qaçıb çörəkpulu hayında olarsa, onun da sonu tənəzzüldür. Nəticədə bütün tənəzzüllər toplanıb bizim bugünkü ədəbi, elmi durumumuzun portretini yaradır. Səbəb çoxdur, əslində...
- Bəs bu problemlərin həlli üçün bir filoloq kimi hansı üsulları təklif edirsiniz?
- Heç nə, ədəbi məmurların təqaüdə çıxmasını gözləyirdim, o da alınmır. 75-85-90 yaşdan sonra nə olacaq - onu gözləyək. Ya da aidiyyati yuxarı təşkilatlar ciddi düşünməlidir...
- Gənc yazıçı və şairlərdən kimləri oxuyursunuz? Müasir üslub, məzmun və fikirlər sizi qane edirmi?
- Gənc şair kimi kəşfim, məsələn, Orxan Bahadırsoy olub son zamanlarda. Nasirləri də oxuyuram və imkan olanda kitabları haqqında yazıram. Söhbət lap cavanlardan və tərifdən getmir, təhlildən, tənqidi baxışdan gedir. Qurban Yaquboğlu, Pərviz Cəbrayıl, Orxan Fikrətoğlu, Şərif Ağayar, Fəxri Uğurlu, Ömər Xəyyam, Narqis, İkinci Mahmud, Sevinc Elsevər, Aqşin Yenisey, Əsəd Qaraqaplan, Sərdar Amin və başqaları haqqında yazılarım var.
- Dil məsələsinə tez-tez toxunursunuz. Dilimizin ədəbiyyat, bədii yaradıcılıq üçün uğurlu olduğunu hesab edirsinizmi? Dilimizin ədəbiyyat üçün hansı çatışmazlıqları var və onları necə aradan qaldırmaq olar?
- Bilirsiniz, biz nədənsə elə bilirik ki, dil sırf bizim elmi-mədəni və ədəbi inkişafımızda xüsusi xidməti olan kateqoriyadır. Yəni dilə qəribə baxışımız var. Dil guya bizi və ədəbiyyatımızı inkişaf etdirməlidir və bəzən də deyinirik ki, dilimiz dünya dilləri ilə müqayisədə kasıbdır, işimizə yaramır və s. Bəs biz dilimiz üçün nə etmişik? Dili kim qoruyur və inkişaf etdirir? Ancaq onu korlamaqla məşğuluq. Mətbuat, televiziya, reklamlar və s. vasitələrlə dilə ağır zərbələr vurub onu eybəcərləşdiririk və sonra da deyirik ki, belə pozulmuş dillə sənət əsəri yaratmaq olmaz. Halbuki ədəbiyyatın, musiqinin, teatrın özü gözəl milli dil yaratmaq vasitələridir. Biz isə dil istifadəçilərini yox, dili günahlandırırıq. Dilimiz milli, bəşəri, klassik və modern düşüncə hüdudsuzluğunda böyük inkişaf yolu keçə bilər, amma biz onu kiçik dairəyə salıb danlamaqla məşğuluq...
- Məlum olduğu kimi, Azərbaycanda məmur ədəbiyyatı mövcuddur. Siz də bu məsələyə tez-tez toxunursunuz. Böyük qisim ədəbi tənqid də məmur ədəbiyyatına mədhiyyələr yazmaqla məşğul olur. Bu barədə nə deyə bilərsiniz? Ədəbi tənqidi məmur mədhiyyələrindən necə xilas etmək olar?
- Bu barədə bəzi məsələlərə toxundum bayaq. Bircə misal deyim. Teatr səhnəsini onlar zəbt edib on illərdir, kitabları dünyanın 30-40 dilinə tərcümə olunub, ədəbiyyat adına çap olunan qəzetlər növbə ilə onlara həsr olunmuş “baş məqalə”lər yayımlayır və s. Və bütün bu cılızlıqlar adamı bezdirir. İmtiyazlı və yetim yazarlar kateqoriyası formalaşdırıblar...
- Ölkədəki ədəbi qurumlar – Yazıçılar Birliyi, Elmlər Akademiyasının filologiya ilə əlaqəli bölmələri, Universitetlərin yaradıcılıqla bağlı fakültələri və digər ədəbiyyatla səlahiyyətləndirilmiş dövlət orqanlarının iş prinsipləri sizi qane edirmi? Onların fəaliyyətində hansı çatışmazlıqlar mövcuddur?
- Adlarını çəkdiyiniz təşkilatların bu sahə ilə bağlı fəaliyyəti 90 faiz hallarda əsla qaneedici deyil. Qalan 10 faizli istisna ilə yenə də dünyaya çıxa bilmərik. Ümumi, respublika miqyaslı layihələr, inkişaf tezisləri, proqramlar olmalıdır və bu böyük, fundamental islahatlar konsepsiyasında əsl ziyalılar və əsl azərbaycanlılar aparıcı şəxs rolunda fəaliyyət göstərməlidir. Yoxsa özünün və ətrafının “qayğısına” qalan rəhbər ədəbi məmurlar ədəbiyyata gün ağlamayacaqlar.
- Son olaraq ədəbiyyat adamlarına və ədəbiyyat oxucularına demək istədiyiniz sözlər varmı?
- Adətən, sosial şəbəkədə, Facebook-da statuslarla sözümü deyirəm. Amma o adamlara ki, onlar onsuz da bunları anlayırlar. Anlamayanlara əlim çatmır. Xəbərçilər sağ olsunlar, çatdırarlar, yəqin. Yəni sözüm yoxdur...
