Ayaz Yaşılyarpaq, Sputnik Azərbaycan
BAKI, 25 noy — Sputnik. Salyan rayonunun Qaraçala qəsəbəsində, Kürovdağın yamacında, yaşı min ildən çox hesab edilən və "Vağam" adlandırılan bir mağara var. Bura ətraf ərazidə yaşayanların tez-tez üz tutduğu ziyarətgahdır. Üstünü iri daşlar və qaya parçaları örtmüş, hündürlüyü bir metrdən azacıq artıq olan mağaraya daxil olmaq və onun içərisində hərəkət etmək üçün gərək əyilə və dizin-dizin sürünəsən.
Mağaranın tavanı, divarları daşdandır, çökməməsi üçün içəridə dayaq tumbalar düzəldilib. Ziyarətçilərin rahatlığı üçün son vaxtlar mağaranın önündə daş pilləkan hörülüb, giriş qapısı genişləndirilib, divarlara suvaq, üstündən isə əhəngdən boyaq vurulub. Mağaranın yaxınlığında məscid, ocaqxana tikilib, talvar quraşdırılıb, oturacaq yerlər təşkil olunub. Bu ərazidə müxtəlif dövrdə yaşamış insanların dəfn olunduğu qəbiristanlıq da var.
Mağaraya müqəddəslik "Həzrət baba"dan gəlir
Şirvan Şəhər Mədəniyyət Mərkəzinin məsləhətçisi Eldar Qəmərli Sputnik-ə danışır ki, Vağam Kürovdağda yeganə mağara deyil, yeri itib-batan, dağılıb gedənlər də olub: "Elə mağaralar var ki, quruluşuna, tarixi əhəmiyyətinə görə Vağamdan daha maraqlı və zəngindir. Amma onların heç biri ziyarətgaha çevrilməyib. Vağamı müqəddəsləşdirən yeganə səbəb Yaxın Şərq ölkələrində səyyah, böyük şair və filosof kimi tanınmış Baba Kuhinin bir müddət burada yaşamasıdır".
Həm tarixi məxəzlərdə, həm də xalq arasında dolaşan rəvayətlərdə Kuhinin daşıdığı təxəllüslərə aid o qədər məlumatlar var ki, bunların hamısının bir tarixi şəxsiyyət barədə olmasının özü zaman-zaman mübahisə mövzusuna çevrilib. Onun X və XI əsrlərin qovşağında, yüz ildən artıq yaşadığı ehtimal edilir.
Kuhinin bütöv adı çox zaman belə təqdim olunur: Əbu Abdullah Məhəmməd ibn Abdullah ibn Übeydullah ibn Bakuyə. İmzasındakı "bakılılığa" görə bəzi araşdırıcılar Kuhinin Bakıda anadan olduğunu düşünüblər. Amma onun doğum yeri elmə dəqiq məlum deyil.
O, uzun müddət Şirazda və Nişapurda yaşadığından, "Şirazi" və "Nişapuri" təxəllüsləri ilə də tanınıb. El arasında bu şəxs həm də "Həzrət baba" və "Qarlı baba" adlandırılır.
Baba Kuhi Şərqdə "böyük şeyx" kimi tanınan sufi Əbu Abdullah ibn Xəfifin tanınmış müridlərindən, sufi şeirinin ilk görkəmli nümayəndələrindən biri hesab olunur. Bir çox tədqiqatçılar onun nəzmlə yazılmış 3 böyük əsərinin adını çəkib, farsca divanının olduğunu qeyd ediblər.
Azərbaycan səyyahlarının ən yaxşı araşdırıclarından olan Nurəddin Kərəmov hesab edir ki, kainatın heliosentrik sistemi haqqında o, Əbdürreyhan əl-Birunidən 30-40 il, Kopernikin kəşfindən isə 500 il əvvəl fikir söyləyib.
… Deyəsən mağaradan uzaqlaşdıq. Amma çox da yox. Əgər bu məkanı müqədəsləşdirən daşlar deyil, bir tarixi şəxsiyyətdirsə və o, bundan daha böyük və qiymətli bir irs qoyub gedibsə, barəsində ətraflı məlumat verməyə ehtiyac var. Təbii olaraq hər kəsdə ilk yarana biləcək suallardır:
Kuhi kim olub, bu yerlərə haradan və niyə gəlib?
İrsinin araşdırıcıları hesab edirlər ki, Kuhi Şirvanşahlar sarayının vəziri olmuş Pir Hüseynin böyük qardaşıdır (yeri gəlmişkən, Pir Hüseynin məqbərəsi üstündə tikilmiş Pirsaatçay xanəgahı da əsrlər boyudur səcdəgaha çevrilib). Deyilənə görə aralarındakı fikir ayrılığına və daim mübahisədə olduğuna görə, o, qardaşından kənarlaşmalı olub.
Bir müddət Pirsaatçay vadisində — Şamaxıdan şərqdə məskunlaşıb, ardınca Babadağa sığınıb. Ömrünün ahıl çağlarını belə, müqəddəs adam səyahətlərdə keçirib. Xeyli müddət Məşhəd yaxınlığındakı Nişapur şəhərində yaşayıb, sonda Şirazda dayanıb. Tədqiqatçılar onun elə öz əsərlərinə istinad edərək bu səyahətlərdə təriqət yolçuluğunu, otuz min hekayət və üç min hədis yığdığını da qeyd edirlər.
E. Qəmərli bildirir ki, elmi ədəbiyyatda Kuhinin Vağamda yaşadığına aid heç bir məlumata rast gəlməyib: "Lakin xalqın çoxəsrlik inancı və nəsildən nəsilə ötürülməklə, mahiyyətcə dəyişikliyə uğramadan bu günümüzədək gəlib çıxmış rəvayətlər, heç də əsassız hesab edilə bilməz. Vağamla Pirsaat çayı vadisi arasında 30-35 km məsafə var. Ola bilsin ki, Baba Kuhi, həqiqətən əvvəlcə orada məskunlaşıb, sonra bu mağaraya köçüb".
Tədqiqatçı diqqəti həm də buna çəkir ki, elmi ədəbiyyatla rəvayətlərdə xeyli uyğunluq var: "Hər ikisində Babanın dağlarda, mağarada yaşadığı və müqəddəsliyi xüsusi qeyd olunur. Təxəllüsündəki "kuhi" sözü "dağlı", "dağ adamı", "dağda yaşayan adam" mənasını verir (farsca "kuh" sözü dilimizə "dağ" kimi tərcümə olunur). Müxtəlif səbəblər gətirilməklə Babanın bu yerlərdən incik düşməyi də qabardılır".
Kuhi bizə niyə lazımdır?
Ziyarətə gələnlərin çoxu Kuhini tarixi şəxsiyyət kimi tanımır, onun həyat və yaradıcılığı, fəlsəfi görüşləri barədə məlumatlı deyil. Baba onlar üçün yalnız fövqəltəbii qüvvədir: "O, heç kəsi naümid qoymayıb, qapısından boş yola salmayıb, dərgahında səslənən duaları Allah qəbul edib".
Elə bu inamla Kuhidən kimi xəstəliyinə çarə, kimi övlad, kimisə ailəsinə ruzi istəyir. Belə baxanda, sadə insanları qınamaq da olmaz — Kuhi irsi, dünyanın müxtəlif kitabxalarında saxlanılan əsərləri, bir də "ayaq izləri" mötəbər elmi araşdırmaların yolunu gözləməkdədir. Nizami, Füzuli, Sədi, Hafiz, Nəsimi kimi klassiklərin diqqətini cəlb etmiş bir filosofumuz elmin, təhsilin belə inkişaf səviyyəsində niyə insanlarımız tərəfindən tanınmamalıdır?
Lap ədəbiyyat, fəlsəfə, inanc məsələsini və Kuhinin özünü də bir kənara qoyaq, Vağama sıradan bir mağara kimi yanaşaq. Bir balaca mağara tarixin ən uzaq qatlarından xəbər vermirmi? Axı, orta məktəb şagirdi də bilir ki, mağaralar ibtidai icma quruluşunda yaşayanların məskəni olub.
Elə yurdun uzaq keçmişini öyrənmək baxımından da bu, qiymətli bir tapıntı, abidə deyilmi? Mağara ətrafındakı qəbiristanlıqda qədim dövrlərə aid olan xeyli sayda qəbir var. Üzərində yazı olmasa da, fərqli forma və üslubda olması ilə məzar daşları, sanki nəsə demək istəyir.
Xalqın min illik inancı və bəlkə elə Kuhinin fövqəltəbii qüvvəsi hələ ki, neçə əsrlər əvvələ aid olan tarixin son izlərinin silinməsinə imkan verməyib. Niyə bu ziyarətgaha bir alim gəlməsin?
Kuhinin oturaq yerlərinin çoxu ziyarətgaha çevrilib
Xalq inancına görə, Kuhi Vağamdan Babadağa gedib və orada qeybə çəkilib. Hətta bu dağın da "Həzrət Baba"nın məskəni olandan sonra belə adlandığı iddia olunur.
Eldar Qəmərli deyir ki, hər il yay aylarında İsmayıllı və Quba rayonlarının sərhədində yerləşən ziyarətgaha gedən şirvanlılar, ilk olaraq Vağama gəlirlər. Şirazdakı məqbərəsinə də beləcə müqəddəs yer kimi yanaşılıb.
Min ildir bitib-tükənməyən bu sevgini böyük filosof, sanki sağlığında duyaraq yazıb: "Kuhi ürəyini bədəninin təbindən siləndən sonra nəhəng bir dəryaya düşdü…".
