Ayaz YAŞILYARPAQ, Sputnik Azərbaycan
BAKI, 25 may — Sputnik. Ötən əsrin ortalarınacan Kürqırağı kəndlərdə maraqlı həyat tərzi olub. Nəfəskəsən quru və isti iqlimi olan, yayı quraq keçən Aran bölgəsində ağamalılar, tanrıqulular, şahqulular, muradxanlı, murtulu, bəyzadələr tayfaları köçəri həyat yaşayıb. Kürün qarşısına bənd vurulandan, kollektiv təsərrüfat yaradılandan sonra bu tayfalar müxtəlif yaşayış məntəqələrinə çəkilərək, oturaq həyata keçib.
Çayboyu lentvari uzanan meşə, şor suların axıdıldığı göl, kol və qamışlıqlar, yol-izi olmayan, ucu-bucağı görünməyən otlaqlar, yovşanlı düzlər müxtəlif vəhşi heyvanlar və quşlara burada məskən salmaq imkanı verib. O dövrdə bəzi qaçaq-quldurlar, hökumətin təqibinə məruz qalanlar da bu yerlərdə gizləniblər.
"Səməd Vurğun dedi ki, yaxşı oxusan, səni Bakıya aparacam"
İmişlinin Ağamalılar kəndində yaşayan Səttar Hüseynov uşaqlıqdan bu yerləri qarış-qarış gəzdiyini deyir. O, 1946-cı ildə indiki yaşayış məntəqəsindən azacıq aralıda doğulub. 1943-cü ildəki güclü çay daşqınınından sonra əhali pərən-pərən düşübmüş — kmi yaxın yerlərə sığınıb, kimi baş götürüb Zərdab, Beyləqan, Ağcabədi, Ucar rayonlarına gedib.
"O dəhşətli daşqından adamların gözü qorxmuşdu. Ona görə tez qayıtmağa ürək eləməyiblər. Neçə illər keçəndən sonra el bir yerə yığıldı. Mənim 1 yaşım olanda — 1947-ci ildə ailəmiz Kürdəmir rayonunun Söyüdlər kəndinə köçüb və 11 ildən sonra geri qayıdıb"- həmsöhbətimiz nağıl edir.
Uşaqlıq yaddaşından silinməyən ən şirin xatirə xalq şairi Səməd Vurğunla görüşməyidir: "Qardaşım Mikayıl məndən 19 yaş böyük olub. Ovçu kimi ad çıxarmışdı. Səməd Vurğun bizim evdə çox olub. Axırıncı dəfə gəlməyi yadımdadır. Onda 1-ci sinifdə oxuyurdum. Həyət qapımızın qabağında "Poltruqa" deyilən avtomobil dayandı. Şair Kürdəmirdən olan Eldar pəhləvanla gəlmişdi. Ailəmizlə tanış idi deyə, hamımızla ayrı-ayrılıqda hal-əhval tutdu. Mənimlə görüşəndə neçənci sinifdə, necə oxumağmla maraqlandı. Dedi yaxşı oxu, səni Bakıda məktəbə qoyacam. Sonra Mikayılı də götürüb getdilər ova. Qardaşımla onun şəkli var, eşitdiyimə görə hazırda ev muzeyində saxlanılır".
Qardaşının toyunda yemək ceyran ətindən bişirilib
Ovçuluq sənətinə uşaq yaşlarından başlayıb. Deyir, müharibə bitəndən 5-10 il sonra da aclıq olub. Kür yaxasında olan kəndlərin camaatını ov saxlayıb: "O vaxtlar balıq da, quş da bol idi. Qış uzunu qaz, ördək, qaşqaldaq, qırqovul əti yeyirdik. Balıq kisələrlə tutulurdu. Turaclar həyətə gələrdi. Çörək olmadığından adamlar yazda pencər yığıb qaynadır, ona qatıq qarışdırıb yeyirdi".
İlk dəfə ova 13 yaşında çıxdığını deyir. Onda artıq bu yerlərdən ceyranlar çəkilib getmişdi. Qəhrəmanımıza ceyran ovlamaq qismət olmasa da, onun ətindən bolluca daddığını deyir: "Dişim tutandan ceyran kababı yemişəm. 50-ci illərdə ovçular Kürdəmir rayonundakı "Göyərçin şilyanı"na gedərdilər. Ümumiyyətlə, Ağgölün ətrafı ceyranların məskəni olub".
"Əmim nağıl edirdi ki, bir dəfə el yaylağa gedəndə, Ağcabədinin "Həsən əmi quyusu" deyilən ərazisində bir dəstə ceyran otlaya-otlaya gəlib bizim keçilərə qarışıb, Laçının "Çal Bayır"ına qədər sürünün içində gedib. Ceyran əti ilə ortancıl qardaşımın toyu yola verilib", — S. Hüseynov danışır.
Texnika çıxandan, boş düzlər tutulandan, şirin su mənbələri nəzarətə götürüləndən, təbiətin sakit həyatı pozulandan sonra "qara gözlü, mərcan dişli çöllər qızı" da bu yerlərdən çəkilib gedir. Üstündən yarım əsr ötəndən sonra hökumət Ağgöldə yasaqlıq yaradıb və ora ceyranlar buraxıb.
Boz qobunun faydası və zərəri
Ağgöl milli parka çevrilsə də, Şərbətqobu hələ də ovçuların üzünə açıqdır. Köhnə ovçular sonuncuya "Boz qobu" deyirlər. Səttar kişi sututarın "Şərbət" adlandırılmağının tarixçəsini danışır: "Boz qobu Ağgöldən mənbə götürür. 17 min hektar ərazini əhatə edən həmin gölə Ağcabədi, Beyləqan rayonlarının şor suları yığılır. Boz qobunun suyu Şərbətə, oradan da Sarısuya tökülür, sonuncunun Naxalıq adlanan hissəsindən Kürə axır".
Dediyinə görə, "Boz qobu"da su az olduğundan vaxtilə dağdan qayıdan elat mal-qaralarını suvarmaqda çətinlik çəkərmiş: "Ona görə onun içərisində bir neçə yerdən quyu qazılıb. Şirin su çıxan yerləri "Şərbət" adlandırıblar. Ətrafını qamışlıq alsa da, yerləri dəqiq yadımdadır, göstərə bilərəm. Qobunun heç də hər yerindən şirin su çıxmayıb. "Zəhrimar" deyilən yer var, suyu acıdır. Çöllü-biyaban olduğundan buradakı yerlərin el arasında tanınma adları, nişanələri var".
Səttar kişi deyir ki, vaxtilə Boz qobu həm heyvanların suvarılmağı, həm də ovçuluq üçün Kürqırağı kəndlər üçün həyati əhəmiyyət kəsb edib. Amma qobu daim ətraf əraziləri zinə altında qoyur. Bu isə torpaqları şoranlaşdırır, məhsuldarlığı aşağı salır, ağacları yandırır. Hələ sovet hakimiyyəti illərində onun şor kanala çıxışını yaratmaq istəyiblər, bu, hansısa səbəbdən alınmayıb. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi burada ovçuluq təsrrüfatı yaratsa da, əvvəlki vaxtlardakı kimi qobuda balıq və quş olmur.
"İndi qış sərt keçmir deyə quş da olmur. 1969-cu ildə Aran bölgəsində bir qış olub ki, hələ də yaddan çıxmayıb. Boz qobunun suyu elə donmuşdu ki, üstünə "motosklet"lə çıxırdıq. Çöllər qanadı donmuş yaşılbaş ördəklərlə dolu idi. Heç ovçu olmayanlar da silahsız gedib quş tutub gətirirdilər. Ovun təkcə uğuru yox, həm də ləzzəti qar, şaxta, duman, çəndədir…", — deyir Səttar kişi.
O, köhnə ovçuların həddən artıq səxavətli və intizamlı olduqlarını deyir: "Əsl ovçu yazda — quşlar bala çıxaran vaxtlarda əlinə silah almazdı. Ovdan qayıdanda rastımıza çıxanın yanından boş keçə bilməzdik, vurduğumuzdan, tutduğumuzdan pay verərdik. Satmaq söhbəti yox idi".
Balın da dadı qaçıb…
Sonuncu dəfə ovda 1992-ci ildə olub. Bundan sonra həyətyanı təsərrüfatında arı saxlamağa başlayıb: "Vaxtilə Xankəndindən ermənilər gətirib burada arı saxlayıb. Çox yaxşı da bal götürürdülər. Köçkünlük düşəndə Zəngilanda yaşayan yeznəmiz arılarını da bura gətirmək istəyib, amma yolda ikən qırılıblar. Boş yeşikləri gətirib bizim həyətə boşaltmışdı. Elə o yeşiklərdən istifadə edirik. Dədə-babalarımız arını belə yeşiklərdə saxlamayıblar, onlara ağac budaqlarından həsir kimi cəvərən toxuyardılar".
Müsahibimizin sözlərinə görə, daha min bir dərdin dərmanı olan təmiz bal almaq mümkün deyil: "Əvvəllər arıya dava-dərman verilməzdi, ətraf mühit də bu qədər çirklənməmişdi. İndi deyirlər, arıya o dərmanı ver, bu dərmanı ver. Qırılmasın deyə vermək məcburiyyətindəsən, amma bilmirsən, tərkibində nə var. Ağaclar da, əkinlər də dərmanlanır. Ona görə hazırkı dövrdə balın tərkibində kimyəvi qatqılar olur".
Hələ arılar bala artırmaqla məşğuldur. Hər üç həftədən bir bala çıxarırlar. Balı iyunun axırlarında — iyulun əvəllərində yığmağa başlayacaqlar. O vaxtadək də Aran yerində çiçək qalmır: "Arıların şirə çəkə biləcəyi bağlar, çöllər yavandır. Bizim yerlərdə əsasən yonca əkilir. Onu da çiçək açmadan biçirlər. Buna görə indiki balda qabaqkıların dadı olmur".
Səttar kişi köhnə ovçu xasiyyətində qalıb — zəhmətlə əldə etdiyi balın bircə qramını da satmır. Deyir, bal nə qədər çox olsa da, uman yerlərin hamısına pay göndərməyə çatmır. Bal qurtarır, ardınca umu-küsü başlayır. Qohumların narazılığın birdəfəlik yatırtmaq üçün arı ailələrindən onlara verir ki, özləri saxlasınlar. Amma dərin köks ötürərək deyir ki, arılar da onun həyatına bir elə şirinlik gətirməyib — sevimli ömür-gün yoldaşının vəfatından sonra kişi qəribsəməyə başlayıb…
