Hikmət Orhun, Sputnik Azərbaycan
BAKI, 24 may — Sputnik. Siemens qardaşları Gədəbəydə parlaq iz qoyub. XIX əsrin ortalarında Azərbaycanın bu bölgəsində mis yataqları tapılandan sonra bir canlanma yaşanıb. 1855-1856-cı illərdə yerli sahibkarlar Gədəbəydə zavod tikiblər. Alman sahibkar Fon Siemens bu zavodu satın alandan sonra Gədəbəydə Siemens-in yadigarları yer almağa başlayıblar.
Almaniyanın "Siemens" şirkəti tərəfindən Cənubi Qafqazda ilk dəfə uzunluğu 28 km olan və Gədəbəyi Qalakəndlə birləşdirən dəmiryolu çəkilib. Dörd lokomotiv və 33 vaqonun hərəkət edəcəyi dəmiryoluna əlavə kimi daş körpülər salınıb. Relyefə uyğun olaraq, körpülərin sayı artıb. Tez bir zamanda kiçik bir ərazidə körpü sayı 7-yə çatıb.
Bu, irili-xırdalı, körpülərin bəzisi indi də sap-sağlamdır, əvvəlki görkəmini qoruyub saxlayır. Bəzisi də artıq çökməkdədir. El arasında "Qanlı Körpü" kimi tanınan körpü xüsusilə seçilir.
Şirkət 1864-1917-ci illərdə yataqda müvafiq qaydada dağ-mədən işləri aparan zaman, Azərbaycana işləməyə gələn almanlar mədənə yaxın rayonlarda — Şəmkirdə, Ağstafada məskunlaşmağa başlayıblar. Getdikcə yerli əhali ilə qaynayıb-qarışan almanlar, məskunlaşdıqları ərazinin adət-ənənələrini, təsərrüfatını, dilini mənimsəyib, amma bununla yanaşı həmişə özlərinə məxsus olublar, evlərini alman memarlıq üslubuna xas tikib, qəbiristanlıqlarını ayırıblar.
Sovet dövründə Kalininkənd adlanan Ağstafa rayonunun hazırkı Vurğun qəsəbəsi də almanların kompakt yaşadıqları yaşayış məskənlərindən olub. El arasında kəndə Qrenfil də deyirlər, stansiyanın adı olub. 1905-1906-ci illərdə gələn almanlar XX əsrin qırxıncı illərinə qədər bu kənddə yaşayıblar. Yaşadıqları dövrdə üzümçülük və heyvandarlıqla məşğul olan almanlar, xüsusi gözəlliyi ilə seçilən evlər tikiblər.
Demokratik düşüncə tərzi ilə seçilən almanlar yollarını da öz xarakterlərinə uyğun — gen-bol salıblar. Sputnik-ə danışan Vurğun Bələdiyyəsinin sədri Adil Əliyevin sözlərinə görə, küçələrin eni on iki-on üç metrdən çoxdur: "Küçələrdə Tatlı daşından istifadə edərək arx çəkib, səkilər salıblar. Evlərinin qabağında meyvə ağacları əkiblər, çoxu armud ağacı idi. Zaman keçdikcə qurudu".
Bir neçəsi tamamilə yararsız vəziyyətə düşsə də, hazırda ayaqda qalan həmin evlərdə Vurğun qəsəbəsinin sakinləri yaşayırlar. Bəzisi inzibati bina kimi fəaliyyət göstərir. Evlərin dam örtüyü zaman keçdikcə sıradan çıxdığına görə dəyişdirilib, amma yaşayış olmayan və ya inzibati bina kimi fəaliyyət göstərən binalar əvvəlki görkəmini saxladığı üçün baxanda alman üslubu dərhal nəzərə çarpır. Günəşdən qorunmaq üçün içəri tərəfdən pəncərələrə vurulan taxta örtüklər, alaqapının üstünə qurulan taxta körpücüklər, evin girişindəki yerdən balkonlar tamam başqa bir mədəniyyətdən söz açır.
Hazırda bu kənddə almanlar yaşamırlar. A. Əliyevin dediyinə görə, hazırda onun yaşadığı evin sahibi olan alman ailəsi, Azərbaycandan çıxandan sonra Gürcüstanın Qardaban rayonuna köçüb. O, balaca olanda ara-sıra gəlib-gedən böyük mədəniyyət sahibləri ilə 1956-cı ildən sonra əlaqələri tamam kəsilib.
"Kənddə bağları var idi, iki-üç il məhsul yığımı vaxtı gəlib, bizdə qonaq qalıblar, sonra yenə də gediblər. Hazırda gəlib-gedənləri yoxdur, amma ara-sıra eşidirəm ki, Gürcüstanda və Rusiyada yaşayanları var", — bələdiyyə sədri bildirib.
Bizi kənddə yerləşən almanların, rusların, ermənilərin və aysorların dəfn olunduğu xristian qəbiristanlığı ilə tanış edən Adil müəllim, təəssüflə bildirdi ki, dəfələrlə alman hökumətinə və Azərbaycandakı əlaqədar təşkilatlara müraciət etsə də, yüz ildən artıq tarixi olan məzarlıq lazımi qaydada qorunmur.
O, çox istəyir ki, qəbirlərin restavrasiyası, məzarlığın hasara alınması üçün vəsait ayrılsın və xüsusi qaydada qorunsun: "Mən məzarlığın kənar təsirlərdən qorunması üçün əlimdən gələni etmişəm, dörd tərəfi "setka"lanıb. Qəbirlərin bəzisi uçub, çoxunun üstü oxunmur, xüsusi qaydada təmizlənməli, hərəsinin üzərinə kimə aid olduğunu bildirən nişan qoyulmalı, hasara alınmalı, muzey kimi qorunmalıdır. Bu isə Vurğun Bələdiyyəsinin imkanları daxilində deyil".
"Layihənin sxemini çəkib, smetasını hazırlamışam. Bələdiyyəmizin əməkdaşlıq etdiyi Yerli Özünü İdarə Etməyə Yardım alman təşkilatına və başqa əlaqədar orqanlara müraciət etmişəm, amma hələ ki heç bir cavab yoxdur", — A. Əliyev əlavə edib.
Onun sözlərinə görə, burada təkcə almanlar deyil, ruslar, aysorlar və ermənilər də dəfn olunublar: "İnanıram ki, nəzərdə tutduğum bu iş alınacaq. Bu, həm də bizim tariximizin tərkib hissəsidir. Öz tolerantlığımızı dünyaya göstərməliyik. Göstərməliyik ki, əslində biz bütün mədəniyyətlərə sayğı ilə yanaşırıq".
