Dünyanın ən böyük fastfud şəbəkəsindən biri olan “Makdonalds” korporasiyası öz əməkdaşlarını izləmək üçün gizli kəşfiyyat orqanı yaradıb. Mənzil qərargahı ABŞ-ın Çikaqo şəhərinin yaxınlığında yerləşən Qat Brukda olan şirkət əməkhaqqını saatda 15 dollara qədər yüksəltməyi tələb edən bəzi əməkdaşları neçə ildir izləyir.
Dünya üzrə 37 855 restoranı olan nəhəng bir qurum əməkdaşlarını izləyir
“Makdonalds”da həmkarlar ittifaqı yoxdur, amma işçilərin bir hissəsi “Fight for $15” hərəkatının üzvüdür. Bu aktiv əməkdaşlar etiraz aksiyaları və tətillər təşkil edir, ABŞ və başqa ölkələrdə fastfud satışı sistemində çalışan işçilərin minimal əməkhaqqının yüksəldilməsini tələb edirlər.
Mətbuatın diqqət mərkəzinə düşən “Makdonalds”ın analitiklərinin fəalların şəxsi görüşlərini izləməsi məlum olub. Bundan əlavə, onların sosial şəbəkələrdə fəaliyyətinin monitorinq edilməsi də aşkarlanıb. “Makdonalds” bu ittihamları rədd etsə də, şirkətin tərkibində “təhlükəsizlik üçün yarana biləcək istənilən problemi aşkarlamağa hazır olan” xüsusi komandanın olduğunu inkar etməyib. Biz sözlə, dünya üzrə 37 855 restoranı olan nəhəng bir qurumun çox böyük əminliklə əməkdaşlarını izlədiyi aşkarlanıb. Xüsusi bir komanda isə fəal əməkdaşların fəaliyyətini açıq-aşkar araşdırır.
“Amazon” əməkdaşları izləyən və total nəzarət edən bir sistem yaradıb
“Makdonalds”la müqayisədə ABŞ-ın texnoloji nəhəngi “Amazon” şirkəti daha irəli gedib, əməkdaşları izləyən və total nəzarət edən daha effektli bir sistem yaradıb. Bu barədə məlumatı “Açıq bazar institutu” (Open Markets Institute) adlı hüquq müdafiə təşkilatı yayıb. Koronavirus dövründə əmələ gələn, süni intellektin vasitəsilə idarə olunan bu sistem əməkdaşların hara hərəkət etdiyini izləyir. Videokameralar hər bir oğurluğun qarşısını almağa yönlənib, sistem həm də fasiləyə nə qədər zamanın sərf edildiyini hesablayır. Şirkət hətta xüsusi qolbaq da hazırlayıb. Onun köməyi ilə hətta insan əlinin hərəkəti də izlənəcək.
Şirkət həm də sürücülərdən 1000 bağlamadan 999-nu vaxtında çatdırmağı tələb edir. Əks halda işdən qovulma təhlükəsi yaranır. Belə tələsiklik çox zaman həm də qəza hallarının çoxalmasına gətirib çıxarır. İş bitdikdən sonra hər əməkdaşı təqribən 25-60 dəqiqə oğurluq edib-etmədiyinə görə yoxlayırlar. “Amazon” şirkəti həmkarlar ittifaqının işinə hər cür əngəl törətməyə çalışır, əməkdaşların bir yerdə toplaşmasına imkan vermir. İşçilər daim stres və qorxu altında çalışırlar. Qrafikdən geri qalan əməkdaşa sistem hətta “töhmət” də elan edə bilər. Bəzən bu yenə də işdən qovulma ilə nəticələnir. “Amazon Flex” gizli yolla əməkdaşların sosial şəbəkələrdə yaratdığı qruplardakı yazışmalarını izləyir. ABŞ Konqresində artıq ölkənin 4 texnoloji nəhəngi – “Amazon”, ”Apple”, “Facebook” və “Google” şirkətlərinin məsələsi müzakirə edilərək tənqidə məruz qalıb. Şirkətlərin bazarda apardığı siyasət rəqabət mühitinin azalmasına səbəb olub.
Panda Express əməkdaşlarına soyunmağı təklif edirmiş
Böyük şirkətlər, nəhəng monopolist qurumlar hazırda olmazın bir güc-qüvvət sahibi olublar. Bazara da, dövlətə də, hətta dünyanın daha kiçik dövlətlərinə də təzyiq etmək imkanı qazanıblar. İnsanların onlara qarşı mübarizə aparması il-ildən çətinləşir.
ABŞ-da fastfud sferasında çalışan insanlar kifayət qədər az maaş alır. Federal səviyyədə təyin olunmuş 1 saata 7,25 dollar gəliri elə bu tip şəbəkədə ödəyirlər. Ölkənin bəzi ştatlarında saatda 15-25 dollar ödəmək barədə qanun var. Amma ümumi götürəndə fastfud şəbəkəsində çalışmaq olduqca gəlirsiz bir işdir. Hələ prezident Barak Obamanın dövründə, 2014-cü ildə ABŞ-də ən böyük tətillərdən birini məhz elə fastfud restoranlarında çalışan insanlar təşkil ediblər. Onlar minimal əməkhaqqının saatda 15 dollara qaldırılmasını tələb ediblər. Bu aksiyalar ABŞ-ın 200-ə yaxın şəhərində keçirilib.
Aşağı maaşla yanaşı, bəzi fastfud şəbəkələrində ağır, insan ləyaqətini alçaldan hərəkətlər də müşahidə olunur. ABŞ-da fəaliyyət göstərən Panda Express restoran şəbəkəsində qəribə tələblər irəli sürülüb. “Etibar” təlimlərində əməkdaşlara digər əməkdaşların qarşısında soyunmaq təklif edilirmiş. Təlimi tərk etmiş şirkətin keçmiş əməkdaşı Cenifer Sparcifiore mətbuata bildirib ki, ona digər əməkdaşlar və tanımadığı insanların önündə “etibarı möhkəmləndirmək üçün” soyunmağı təklif ediblər. “Bu, olduqca qəribə idi, daha çox psixoloji zorakılığa bənzəyirdi. Amma karyera qurmaq üçün yeganə şans idi”, - deyə Sparcifiore bildirib. Hazırda şirkətin keçmiş əməkdaşı məhkəməyə müraciət edib. Panda Express-də də araşdırmalar aparılır.
Yeni texnologiya ilə birlikdə Azərbaycana da yeni münasibət formaları gəlir
Bu gün dünyanın bir çox yerində belə tip hallar artmaqdadır. Müəssisələrdə insan əməyi süni intellekt, robotlarla əvəzləndikcə, bazarda işsizlik artır, insanın getməyə yeri qalmır, istənilən ağır şərtə, dözülməz şəraitə razılaşır. Yeni texnologiya ilə birlikdə Azərbaycana da yeni münasibət formaları gəlir. İş adamları ilə əməkdaşların arasında da yeni yanaşma bucağı formalaşır.
Artıq ofisə girmək üçün işçi əvvəlcə şirkətin yerləşdiyi biznes mərkəzinin qaydalarına uyğun olaraq bir nəzarət sistemindən keçməli, daha sonra isə öz iş yerində növbəti nəzarət sistemini dəf etməli olur. Göz skanı, barmaq nəzarəti, hər yerdə quraşdırılan kameralar, hər hansı yol verilən qüsura görə cərimələnmə kimi yeni adətlər günümüzdə normaya çevrilib. Bəzi ofislərdə hətta əməkdaşın iş kompüterindən tutmuş sosial mediada fəaliyyətinə belə nəzarət edirlər. Həmkarlar İttifaqı-filan yoxdur deyə ölkədə bir çox əmək münasibətləri etiketi hələ tam formalaşmayıb. Qeyri-sağlam münasibət formalarına tez-tez rast gəlinir. Müqavilədə göstərilən şərtlərdən əlavə işə cəlb olunma, bir işçini rəsmi, digərini isə qeyri-rəsmi fəaliyyətə cəlb etmə kimi hallara çox rast gəlinir. Hətta ofisdə əməkdaşın öz masasına belə nəzarət etmək istəyi duyulur.
Belə getsə, gələcəkdə həm kommunizm, həm sosializm ideyaları yenidən güclənəcək
Əslində, dünyada şirkət-əməkdaş münasibətlərinin həm neqativ, həm də pozitiv modelləri var. Məsələn, “Google” şirkətində tətbiq edilən sistem olduqca maraqlıdır. Daha çox isti və mülayim əməkdaşlıq formaları tətbiq edilir. Düşünməyi sevən insanlar işə cəlb edilirlər, nəticədə kimin müdir, kimin işçi olması faktoru əhəmiyyətini itirir. Amma “Microsoft”un yaradıcısı Bill Geyts daha sərt yanaşmanın tərəfindədir. Şirkətinə cəlb etdiyi insanların bir çoxu olduqca varlı insanlardır, amma əvvəlki qaydada səhərdən axşama kimi iş başındadırlar. Geytsin özü də istirahətin nə olduğunu heç bir zaman bilməyib.
Nədənsə pozitiv modelləri Azərbaycanda olduqca az müşahidə edirik. Hər gələn yeni forma daha çox sərt yanaşma, nəzarətin güclənməsinə xidmət edir. Texnoloji yeniliklər də bir daha işsizliyin artmasına xidmət edir deyə yeni-yeni istismar formaları düşünülür. İşə gecikdin və ya artıq iş görmək istəmədin - cərimə, sosial mediada nəsə yazdın - işdən qovulma kimi hallarla rastlaşırıq. Belə getsə, gələcəkdə həm kommunizm, həm sosializm ideyaları yenidən güclənəcək. İstismar artdıqca, etiraz da güclənəcək. Divara sıxılan, çarəsizlikdən başını itirən insanların dağıdıcı enerjisi mağazaların vitrinlərinə, küçədəki avtomobillərə, ictimai nəqliyyatın işinə əngəl törədilməsinə yönələcək. Kimsə yolu bağlayacaq, kimsə də sosial şəbəkədə onlayn aksiya təşkil edəcək. Bu gün qaydanı sərtləşdirənlər sabah kütlənin qəzəbi ilə üz-üzə qalacaqlar.
