Bir riyazi sual düşünün... 2+2 = 5 kimi sual yox, elə bir riyazi sual ki, onun cavabını tapa bilsək kainatın varoluşu və gələcəyi, fəzanın görünməyən qaranlıq maddəsinin kainatın genişlənməsindəki rolu haqqında təsəvvürümüz olacaq. Bəli, bir riyazi suala cavab tapa bilmək ucsuz-bucaqsız kainatın sirrini tapa bilməyimizə işıq tutur.
Dünyada riyaziyyat elminin cavab tapa bilmədiyi və "minilliyin məsələləri" adlanan yeddi mühüm riyazi məsələ var. Daha doğrusu, yeddi idi, altı oldu. Çünki onlardan birinə cavab tapıldı. Hansı ki, kainat haqqında geniş və daha aydın təsəvvürümüz də elə o suala cavabın tapılması ilə yarandı.
Bu yeddi sualın hər birinin cavabının tapılması üçün onu tapan riyaziyyatçıya 1 milyon dollar pul mükafatı vəd edilir. "Minilliyin məsələləri" adlanan və riyaziyyatçıların gününü göy əskiyə bükən bu yeddi riyazi sualın arasında kainatı anlamağımıza kömək edən o məşhur sual "Puankare hipotezi" adlanır.
"Puankare hipotezi" 1904-cü ildə fıransız riyaziyyatçı Anri Puankare tərəfindən ortaya atılmışdı. Riyaziyyatçıların belə cavab tapa bilmədiyi bu sualın nə olduğunu desəm, çoxu anlamayacaq.
Çünki çoxunuzun riyaziyyat dərsindəki ən böyük məşğuliyyəti kabinetdə asılan Qotfrid Leybnitsin şəklinə baxıb onun uzun və buruq-buruq saçlarına məsxərə ilə gülmək olub. Hərçənd, təxminən, yeddi il boyunca saçlarına güldüyünüz bu dahinin adını belə oxumamısınız o şəklin altından. Ona görə də indi soruşursunuz ki, Qotfrid Leybnits kimdir, ə? Söhbət orta statisik riyaziyyat kabinetlərinin vazkeçilməzi olan bu dahinin məşhur şəklindən gedir.
Nə isə. Puankare hipotezinin nə qədər çətin olduğunu anlamaq üçün 100 il boyunca heç bir riyaziyyatçının ona cavab tapa bilmədiyini və bu sualı tapmağın nə qədər mühüm olduğunu anlamaq üçün onun bizə kainatı izah etdiyini bilmək kifayətdir.
1966-cı ildə Rusiyanın Leninqrad şəhərində doğulan yəhudi əsilli rusiyalı riyaziyyatçı Qriqori Perelman məktəb illərində qatıldığı bütün riyaziyyat olimpiyadalarında qalib oldu. Leninqrad Dövlət Universitetinin mexanika-riyaziyyat fakültəsinə imtahansız qəbul edildi. İmtahansız deməyimi yanlış anlamayın, müəllimlərə şirinlik vermədi, fövqəladə biliyinə görə müəllimləri onu imtahana çəkməyə cəsarət etmədilər. 1990-cı ildə dissertasiyasını müdafiıə edib institutda baş elmi işçi kimi işləməyə başladı.
Qriqori Perelman ilk dəfə 1994-cü ildə məşhur "ruh teoremi"ni isbat edərək müəyyən bir şöhrətə qovuşdu. Amma onun əsas şöhrəti 2006-cı ildən sonra başladı.
2002-ci ildə, yəni, Anri Puankarenin o məşhur hipotezi ortaya atmasından 98 il sonra Qriqori Perelman bu məsələnin həllini riyaziyyatçılara təqdim etdi. Amma ya sualın çətinliyindən idi, ya da Perelmana olan paxıllıqdan idi - fərq etmir, düz dörd il boyunca Perelmanın bu həllinə heç bir cavab verilmədi. 2006-cı ildə isə cavabın doğru olduğu rəsmən təsdiqləndi və ictimaiyyətə açıqlandı. Ardından, vəd edilən 1 milyon dolların təqdim edilməsi üçün Qriqori Perelmana rəsmi müraciət olundu. Amma...
Dörd il boyunca bütün umduqlarından küsən ya da elə təbiəti gərəyi dünyanın bütün maddi nemətlərindən imtina edən dahi riyaziyyatçı 1 milyon dolları almaqdan da imtina etdi! Bununla da qalmadı! Riyaziyyatın Nobeli olan Filds mükafatından da imtina etdi! Ardı da var! Çünki Peterburqda yerləşən Steklov İnstitutundakı vəzifəsindən də istefa verib qeybə çəkildi! Əslində, bir neçə dəfə müxtəlif jurnalistlər və onu tanıyan digər şəxslər tərəfindən görüntüləndi, amma danışmaqdan, ünsiyyət qurmaqdan, açıqlama verməkdən uzaq durdu. Hətta, kimsə onun telefon nömrəsini tapıb zəng edərsə, O, "məni narahat edirsən, hal-hazırda göbələk yığıram" deyib danışmaqdan yayındı. El dilində buna dəli olmaq deyirdilər, eləmi? Kim bilir!?
Köhnə bir binanın zirzəmi qatında qoca anası ilə birgə yaşayan Qriqori Perelman baxımsız, səfil görüntüsü ilə hər nə qədər diqqətdən uzaqda qalmaq istəsə də, həmişə diqqətləri üzərinə çəkdi. Elə bu sirli-müəmmalı yaşantısı onun haqqında şəhər əfsanələrinin yaranmağına da səbəb oldu.
Bu deyilənlərdən birinə görə, bir gün Amerikanın keçmiş prezidentlərindən biri olan Barak Obama Qriqori Perelmana zəng edir. (Barak Obamanın şəkilləri) Dəstəyi götürən Perelman ədəb-ərkanla salamlaşıb zəng edənin kim olduğunu soruşur. Barak Obama özünü təqdim edəndən sonra Perelman əhvalını dəyişmədən, buyurun, nə lazımdır, deyə soruşur.
Ardından, Barak Obama "Hörmətli Perelman, sizin kəşfiniz bizim okeanı neft qalıqlarından təmizləməyimizə kömək etdi. Buna görə Amerikanın prezidenti kimi öz adımdan və Amerika xalqı adından sizə təşəkkür edirəm!" deyir. Perelman, quruca bir "dəyməz" deyib sağollaşmaq istəyəndə Barak Obama soruşur: "Hörmətli, Perelman! Sizin məndən bir istəyiniz varmı?" Perelman "yoxdur" deyir. Bu vaxt Perelman mətbəxdən anasının səsini eşidir. "Qriqori, yumurta qurtarıb". Perelman dəstəyin o tərəfindəki Amerika prezidentinə səslənir, "cənab prezident, yumurta göndərə bilərsiniz?" Obama "nə?" deyə soruşduğu anda, Perelmanın anasının səsi yenidən eşidilir "pomidor da qurtarıb". Perelman usanmış halda Obamaya yenidən müraciət edir, "pomidor da lazımdır, cənab prezident".
İmtina etməkdə sərhəd tanımayan Qriqori Perelman ona veriləcək olan 1 milyon dollardan imtina edərkən Amerikanın Klay Riyaziyyat İnstitutuna cavabında belə deyir: "Mən riyaziyyatın qəhrəmanı deyiləm. Riyaziyyatda uğurlu biri də deyiləm. Hamının mənə baxmağını istəmirəm. Məşhur olmaq da istəmirəm".
Günümüzdə isə Perelmanın riyaziyyat səhnəsindən tamamilə uzaqlaşdığı düşünülür. Müxtəlif jurnalistlərə ya da onunla şəxsən ünsiyyətə girə bilən şəxslərə danışdığı sözləri bir mətn halına salanda bunu özü də etiraf edir. O, belə deyir: "Kimsəyə qəzəblənmirəm. Başqa insanlar daha pis şeylər edirlər. Əlbəttə, dürüst riyaziyyatçılar da var. Riyaziyyatın etik standartlarından yoruldum. Diqqətlər üzərimdə olduğu müddətdə iki seçimim var: ya çox çirkin işlər görmək, ya da bir ev heyvanı kimi yaşamaq. Mən isə bunların heç birini edə bilməzdim və hər şeyi birdəfəlik tərk etməyə məcbur idim".
Nə demək istədiyi anlaşıldımı? Şöhrətin və maddiyyatın onu çəkdiyi uçurumdan necə xəbərdardır və özünü boyunduruq qulu olmaqdan, başqaların şəxsi mənfəətlərinə xidmət etməkdən necə qoruyur, aşkardır. Bu hekayənin bizə öyrətdiyi də budur. Çox varlı olub çox çirkin işlər görmək, ya çox məşhur olub bir ev heyvanı olmaq, ya da hər şeydən imtina edib səfil bir dahi kimi yaşamaq... Sən öz tamahından, cismani istəklərindən nə qədər arınmalısan ki, üçüncünü seçə biləsən. Qriqori Perelmanın dahiliyi təkcə "ruh teoremini" isbat etmək, ya da bizə kainat haqqına geniş məlumat verməkdə deyil, həm də şəxsiyyətini, mənəviyyatını, ruhunu qoruya bilməyinədədir.
