Koronavirus pandemiyası artıq bir ilə yaxındır uşaqları məktəbdən uzaq salıb. Bir neçə il öncə hər addımda rastlaşdığımız planşet və telefonun ziyanından bəhs edən videolar da nədənsə yoxa çıxıb. Televiziya ekranından hər gün “evdə qal, özünü qoru” çağırışları səbəbindən hətta virtual dünyadan uzaq olan hər bir məktəbli artıq onlayn həyat yaşamağa məhkum olub.
Dərsin biri bir vaxt başlayır, digəri başqa vaxt
Evdə bir neçə uşağı olan ailələrdə vəziyyət olduqca maraqlıdır. Uşağın biri səhər növbəsində məşğul olur, digəri günorta. Dərsin biri bir vaxt başlayır, digəri başqa vaxt. Hansı otağa girsən, əlində planşet və ya telefon tutmuş övladına rast gəlirsən. Təhsil Nazirliyindən qəribə göstərişlər də gəlir: nə bilim, məktəbliyə ağ köynək, qalstuk geyindirib planşetin qarşısında əyləşdirmək lazımdır. Məktəbli də əlini əlinin üzərinə qoyub ekrana baxmalıdır.
30 ildir müstəqillik əldə etmişik, dünyanın ən aparıcı təhsil sistemləri ilə tanış olmuşuq, amma sovetdən qalma qaydalardan hələ də bərk-bərk yapışırıq. Bir az rahatlığı var uşağın, onu da əlindən almaq istəyirik. Ciddi məsələlər isə qalır kənarda.
Uşağın təhsilə marağının azalması elə mənasız dərsliyə, yararsız testə bağlıdır. Məktəbliyə təsviri-incəsənət testində verilən suallara nəzər yetirsək, mənzərənin nə yerdə olduğunu anlaya bilərik. Sual: “Hansı söz latın dilində tərcümədə rəng deməkdir”. 3 cavab: a. Color b. Kolorit c. Fon. Uşaq Azərbaycan dilində oxuyur “color”, deyirsən “kolor”, deyir, axı “color” yazılıb, nə olan bir şeydir? İbtidai sinif şagirdi nə bilir latın dili nədir? Latın dilini yalnız Tibb Universiteti və filologiya fakültələrində keçirlər. Lotereya oynayır elə bil. Ağlına gələn bir cavabı verməlidir.
Ya da, belə bir sual: Cümləni tamamla – “Toxuculuq sənətində ipliyin hörülən düyünü..., bu ilməni saxlayan əsas iplər isə …, adlanır”. Özü də cavaba görə düz 15 bal verilir. Bəli, təsviri incəsənət kitabında bu barədə məlumat var, düyün ilmədir, əsas iplər isə əriş. Bunları heç bir halda uşaq yadda saxlaya bilməyəcək. Adi söz yığınıdır, gərək biliyi möhkəmləndirən əyani vəsait olsun, uşaq xalçanı gözü ilə görsün, ya da xalça toxumağı əks etdirən animasiya filminə baxsın, beş-on dəfə təkrarlasın. Xalça muzeyində olsun, əlini ilməyə və ərişə toxundursun. Yoxsa bu bilik qazanmaq yox, vaxt ötürməkdən başqa bir şey deyil.
Müəllim ya ciy-ciy ciyildəyir, ya “ç” əvəzinə “ts” deyir
Valideyn evdə karantində oturduqca, hər gün ibtidai sinif müəlliminin qüsurlu nitqinə qulaq asmağa məcbur olur. Bu nitq öz-özünə düzələn iş deyil axı, bunu işə götürəndə bir baxan olmayıb yəqin. Müəllim ya ciy-ciy ciyildəyir, ya “ç” əvəzinə “ts” deyir, ya da nəsə başqa qüsura yol verir. İbtidai sinif dərsliklərində isə o qədər problem var, sözlə deyiləsi deyil. 3-cü sinif şagirdi heç Salur Qazan sözünü əməlli-başlı deyə bilmir, Qaraca çobanın kimliyini də anlamır. Oxuyur, amma anlamır. “Dədə Qorqud” dastanı kiçik uşaq beyni üçün anlaşılmaz bir məfhuma çevrilir. Dastana həm də gərək vizual baxasan, film hələ uşağa çətin gəlir, ayrı-ayrı səhnələrin isə animasiya variantı ya yoxdur, ya da anlaşıqlı deyil. Ümumiyyətlə, fərli vizual görüntünün olmamasından əziyyət çəkirik.
Animasiya yoxdur, müasir filmlər çəkilmir. Əslində, Azərbaycanda Mədəniyyət Nazirliyinin xətti ilə həm “Dədə Qorqud”, həm “Koroğlu” dastanlarının yeni versiyaları çoxdan çəkilməli idi. Animasiyası da, bədii və hətta sənədli filmləri də olmalı idi. Uşaqlar üçün adaptasiya olunmuş animasiya filmləri həm gözəl nitqi olan aktyorların ifasında səsləndirilməli idi. Bu günün uşağı çox böyük imkana malikdir. "Disney" filmlərinə HD formatda baxırsa, artıq ağ-qara Azərbaycan filmlərinə baxmaqda maraqlı deyil, o filmlər bir qədər primitiv görünür müasir uşağa. Dünya kinosu və animasiyasında maraqlı süjetlər dəfələrlə çəkilib. Şekspirin “Hamlet” əsərinin onlarla versiyası var. Amma biz Qaraca Çobanı uşağa izah edə bilmirik.
Eləcə də Süleyman Sani Axundovun “Qaraca qız” əsərinin məğzini də ibtidai sinif şagirdinə izah etmək asan məsələ deyil. Hadisələr ötən əsrin əvvəlində baş verib, bu günün uşağı bunlardan xeyli uzaqdır. 1966-cı ildə çəkilmiş film də bir qədər köhnəlib. Klassik ədəbiyyata yeni baxış bucağından baxmağın vaxtı çatıb.
Azərbaycan interneti məlumat baxımından olduqca kasaddır
Hazırda dünya kinosunda hətta klassik süjetləri müasir interpretasiyada təqdim etmək ənənəsi yer alıb. Məsələn, detektiv janrının banilərindən biri olan ingilis yazıçısı Artur Konan Doylun “Şerlok Holmsun macəraları” əsəri dəfələrlə ekranlaşdırılıb. Kraliça Viktoriyanın dövründə yaşamış Şerlok Holms və doktor Vatsonun macəralarını elə Böyük Britaniyada yenidən çəkiblər. “Şerlok” serialında detektiv ustadı yeni texnologiyalardan məharətlə istifadə edir, elə bil anadan olandan smartfonla yatıb-durub. Çox maraqlı və cəlbedici bir serialdır, tam müasir formatda, amma klassik süjet xətti gözlənilməklə çəkilib. Klassik ədəbiyyata maraq yaratmağın yollarından biri də əsərlərə yanaşmada yenilik tətbiq etməkdən keçir.
Azərbaycan interneti məlumat baxımından olduqca kasaddır. Uşaqların informasiya tələbatını ödəməkdə acizdir bir növ. Dərsliklərdə verilən materiallar çox vaxt isə nə ibtidai sinif şagirdinin dünyagörüşünə uyğundur, nə də söz bazasına. Müasir uşaq dərsi hərtərəfli qavramaq istəyir, bunun üçün isə imkan yoxdur. Klassik filmlər yenilənmir, animasiya filmləri çəkilmir, Qaraca qız, Salur Qazan, Koroğlu, Dədə Qorqud və digər personajların kimliyini bildirən videolar, infoqrafikalar və ya videoinfoqrafikalar da yoxdur. Kimdir Salur Qazan? Şagird adı axtarışda yazmaqla görüntülü məlumata çıxış əldə edə bilərdi. Uşaqlar heç axtarış sistemində heç nəsə yazmaq belə istəmirlər. Süni intellektə səs atmaqla nəticə gözləyirlər.
Məktəbli bu internet “ulduz”larının davranışını təkrarlamaqdan həzz alır
Bu günün məktəblisi Azərbaycan kanallarına baxmır, maraqlı deyil. “Youtube”-un Azərbaycan seqmentində kontent axtarsa da, tapa bilmir, tapsa da, ona maraqlı deyil. İnternetdə Rusiya və Ukraynadan olan Katya, Maksim, Vlad, Kamil və Aminka, Nastya, Diana, Roma, Amelka Karamelka kimi yutuberlərlə yanaşı adını bilmədiyimiz onlarla Çin və Koreya blogerlər var. Nə qədər desən, atlanıb düşsünlər, danışsınlar, saç-başını rəngləsinlər, ev-eşiyi dağıtsınlar. Bir müddət sonra baxırsan, uşaqlar evdə salamat bir nəsə qoymayıblar: əşyaları kəsib doğrayıb, sonra da rəngləyiblər. Kimsə də özünü bu avara qızlara bənzətmək üçün hətta öz saçını belə kəsə bilər. Evin divarını da, üz-gözü də rəngləmək adi məsələdir. Məktəbli həmin bu internet “ulduz”larının davranışını təkrarlamaqdan həzz alır. Qaraca çoban isə orta əsrlərdən gələn bir qəhrəmandır, film özü də bir az köhnəlib, uşağa maraqlı deyil.
"TikTok", "Instagram", "Youtube" kimi platformalarda bizim blogerlərin səsi gəlmir. Gəlsə də, elə “Amelka Karamelka” kimi mənasız bir kanaldan heç də yaxşı deyil. Məktəbliyə nə bir dərslik, nə də bir fərli kontent təklif edə bilmirik. Bir alternativi yoxdur. Bu boyda sivilizasiya qurmuşuq, amma uşaqlara digər uşaqların qurduğu səhnələr daha maraqlıdır. Nə qədər mənasız olsa da, baxacaqlar. “Çelenc”, “otkusi, lizni ili niçeqo”, “sirenoqolovıye” kimi ifadələr onların dilindədir.
Ya özümüz nəsə yaratmalıyıq, ya da əcnəbi blogerlər bizim uşaqlardan özlərinə bənzər “dəli yığıncağı” yaradacaqlar. Özü də burada həm Mədəniyyət Nazirliyi, həm Təhsil Nazirliyi birgə çalışmalıdır. Mədəniyyət Nazirliyi köhnəlmiş kontenti yeniləməli, yeni formatda bədii və animasiya filmləri çəkməli, Təhsil Nazirliyi isə nitqi qüsurlu müəllimlər üçün natiqliq kursları təşkil etməklə təsdiqlədiyi dərsliklərə yenidən nəzər salmalıdır. Yoxsa, uşaqlar əldən gedəcək. Valideynlər də hərdənbir övladları ilə söhbət etsələr, ən azı xarici dildə filmə baxan uşaqları doğma Azərbaycan dilini unutmazlar.
