İradə Cəlilova, Sputnik Azərbaycan
BAKI, 21 sentyabr — Sputnik. Ölkədə son dövrlər "arxeoloji bum" yaşanır. Qədim tarixin təsdiqi olan müxtəlif karvansaralar, kurqanlar, qəbirlər, yaşayış məskənləri aşkarlanır, araşdırmalar aparılır. Ancaq onların sonrakı taleyi qaranlıq qalır. Ya həmin abidələr nəzarətdən kənarda qalıb dağılır, ya da restavrasiya zamanı abidələrin tarixiliyi itir.
Abidələr necə qorunmalı və kim tərəfindən təmir edilməlidir?
Sputnik Azərbaycan bu məsələni araşdırıb. AMEA-nın Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun əməkdaşı, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Mikayıl Mustafayev Sputnik Azərbaycan-a açıqlamasında bildirib ki, tarixi abidə, yaşayış məskəni yeni aşkarlanıbsa, üzərində aparılan araşdırmalar hələ bitməyibsə, tapıntı arxeoloqlar tərəfindən qorunmalıdır.
"Abidənin araşdırılması başa çatdıqdan sonra, abidə tarixi əhəmiyyətə malikdirsə, tapıntı dəyərli tapıntıdırsa və tikinti qalıqları tam şəkildə açılıbsa, abidənin konservasiyasına dəstək olması üçün layihə şəklində Mədəniyyət Nazirliyinə və müvafiq qurumlara müraciət edilir", - deyə tarixçi qeyd edib.
Onun sözlərinə görə, qazıntılar zamanı qəbirtipli abidələr aşkar edilərsə (küp qəbirlər, katakombalar, kurqanlar) materiallar götürüləndən və ərazinin CPS kartı qeyd ediləndən sonra həmin maddi-mədəniyyət nümunələrindən iki dənədirsə, biri diyarşünaslıq muzeyinə verilir. Digərləri isə Bakıya gətirliərək tədqiq olunur. Daha sonra həmin abidələr muzeylərdə sərgiyə qoyulur.
Xoşbulaq yaylağında 3000 min il bundan əvvələ aid ibadətgah yeri aşkar edildi - FOTO>>
Tarixçi qeyd edib ki, orta əsr qalaları Mədəniyyət qoruğu tərəfindən inventarlaşdırılır: "Qalalar qeydiyyata alındıqdan sonra Mədəniyyət qoruğu tərəfindən qorunur. Həmin qurumun bölgələrdə əməkdaşları əraziyə mütəmadi baxışlar keçirirlər. Leysan, zəlzələ və s. təbiət hadisələri zamanı dağıntılar baş verərsə, bu barədə Mədəniyyət Nazirliyinə məlumat verilir. Nazirlik həmin qalalar barədə müvafiq qərar verir".
Mütəxəssislərə görə, "Tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması haqqında" qanunda abidələrin toxunulmazlıq statusu və onların qorunub gələcək nəsillərə çatdırılması bir daha qeyd edilib.
MİRAS Mədəni İrsin Öyrənilməsinə Kömək İctimai Birliyi İdarə Heyətinin sədri, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Fariz Xəlilli Sputnik Azərbaycan-a açıqlamasında bildirib ki, maddi-mənəvi irs abidələrinin qorunması ilə bağlı qanunvercilik aktları var və bu aktlar abidələrin qorunması ilə bağlı hər şeyi - abidələrin qorunması, bərpası, öyrənilməsi və s.-ni özündə ehtiva edir. Eyni zamanda bu məsələ ilə bağlı Nazirlər Kabinetinin təlimatları var və bu işlər həmin təlimatlar əsasında həyata keçirilir.
F.Xəlillinin sözlərinə görə, tarixi abidələrin baxımsız olmasının müxtəlif səbəbləri var.
"Bəzən insanlar özlərini mədəni hesab etsələr də, ətraflarına qarşı belə davranmırlar. Bu, çox böyük bir problemdir. Məsələn, tutaq ki, hər-hansı bir abidə arxeoloji baxımdan öyrənilib. Orada qazılmış sahə əmələ gəlib. Əgər həmin əraziyə arxeoloq davamlı olaraq getmirsə, həmin yeri çevrədəki insanlar zibilliyə çevirirlər. Bu, böyük problemdir. Və ya hər-hansı böyük daş kütləsinə sahib abidənin daşını, kərpicini insanlar daşıyıb aparırlar. Bu, sovet dövründə də belə olub, indi də belə hallara rast gəlinir", - deyən tarixçi tarixi abidələrin qorunmamasını yerlərdə bu işlə məşğul olan insanların ixtisaslı olmaması ilə əlaqələndirib.
Həmçinin F.Xəlilli qeyd edib ki, yerlərdə fəaliyyət göstərən abidə mühafizləri təchiz edilməyiblər.
Yəni hansısa bir rayon ərazisində fəaliyyət göstərən abidə mühafizi dağda və ya çölün düzündə olan abidəni görməyə ezam olmaq üçün hər-hansı bir texnikaya malik deyil: "Sadəcə əmək haqqı alır və ara-sıra gedib abidələri müşahidə edirlər. Abidələr dağılan zaman məlumat verirlər. Hər-hansı bir inşaat şirkəti biləndə ki, hansısa ərazidən abidə aşkarlanıb, ağına-bozuna baxmadan qazırlar. Məlumat aşkarlanana qədər isə iş-işdən keçmiş olur. Toplumun özündə abidələrə qarşı münasibətdə problem var".
Tarixçi bildirir ki, abidələri dağıdan insanlar cinayət məsuliyyətinə cəlb olunmalıdırlar.
"Məsələn, Cəlilabadda "Qazan köşkü" adlanan ərazini arxeoloq üsulu ilə qazıb, nəsə əlvan metal axtarıblar. Onlar bir qrupdur. Bu yaxınlarda Kürdivan ərazisində, Tovuzda və bir çox yerlərdə aşkar olunmuş mədəni irs abidələri üzərində belə qazıntılar aparılıb, insanlar onları dağıtmağa çalışıblar. Qarşısı alınıb. Son zamanlar Mədəniyyət Nazirliyi yanında Mədəni İrsin Qorunması, İnkişafı və Bərpası üzrə Dövlət Xidməti nəzarəti gücləndirib", - deyə tarixçi vurğulayıb.
F.Xəlilli xatırladıb ki, 2001-ci ildən bu günə qədər abidələrin yenidən reyestri aparılmayıb. Yəni Nazirlər Kabinetinin yeni qərarı yoxdur.
"Nazirlər Kabineti qərar verməlidir ki, yeni aşkar edilmiş abidələr siyahıya alınsın. Siyahıda olmayanda abidələrin qorunmasında çətinlik yaranır", - deyə F.Xəlilli əlavə edib.
Tarixçi Akif Quliyev xatırladıb ki, qazıntı və tədqiqat işləri AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu tərəfindən aparılır. Əldə edilən mədəniyyət nümunələri - saxsı, bəzək əşyaları və digər məmulatlar arxeoloji fonda verilir.
"Materialların bir hissəsi qeydiyyatdan keçəndən sonra bölgə muzeylərinə və Azərbaycan Tarixi muzeyinə verilir.
Ekspert vurğulaylb ki, abidələrin qorunmasına birbaşa Mədəniyyət Nazirliyi nəzarət edir.
Turizm Agentiyinin balansında olan ərazilərə Turizm Agentliyi nəzarət edir. Bərpa və konservasiya işləri də həmin qurumun məsuliyyətindədir: "Arxeoloq sadəcə qazır, aşkarlayır və təhvil verir".
Mədəniyyət Nazirliyi yanında Mədəni İrsin Qorunması, İnkişafı və Bərpası üzrə Dövlət Xidmətinin mətbuat katibi Fariz Hüseynov Sputnik Azərbaycan-a açıqlamasında bildirib ki, hər-hansı fəaliyyət, təsərrüfat işləri nəticəsində arxeoloji abidə aşkar olunarsa, dərhal işlər dayandırılmalı və Mədəniyyət Nazirliyi yanında Mədəni İrsin Qorunması, İnkişafı və Bərpası üzrə Dövlət Xidmətinə və AMEA-nın müvafiq institutuna məlumat verilməlidir. Bundan sonra ərazi nəzarətə götürülür, mütəxəssislərin rəyi ilə arxeoloji qazıntı işləri aparılır.
