BAKI, 21 noyabr — Sputnik. ABŞ Çinin Ümümdünya Ticarət Təşkilatından (ÜTT) xaric edilməsini istəyir. Bunu Ağ Evin İqtisadi Məsləhətçilər Şurasının rəhbəri Kevin Hasset BBC-yə açıqlamasında deyib.
Onun sözlərinə görə, Çinin Ümumdünya Ticarət Təşkilatından çıxarılması məsələsi gündəmə gələ bilər. Hasset bunun səbəbi kimi Çinin özünü ÜTT-də yaxşı aparmaması və pis niyyətli olması ilə izah edib. Hasset, eyni zamanda, ABŞ prezidenti Trampın beynəlxalq ticari münasibətlərdə sərt oyun straegiyası üzərində fəaliyyətini davam etdirəcəyini də bəyan edib.
Qeyd edək ki, Kevin Hasset Trampın iqtisadi məsələlər üzrə ən yaxın məsləhətçilərindən biri hesab olunur.
Bütün bu baş verənlər dünyanın böyük dövlətləri arasında "ticarət müharibəsi"nin başlayacağının xəbərçisi sayıla bilər. ABŞ, Rusiya, Çin, Hindistan, Avropa İttifaqı ölkələri arasında ticarət müharibəsi bir reallıqdır. İndi də ABŞ-Çin ticari savaşı qızışır.
Siyasi araşdırmaçılar ABŞ-Çin münasibətlərində ən müxtəlif ssenarinin reallaşa biləcəyini proqnozlaşdırırlar. Asiyanı nəzarətdə saxlamaq üçün hansı ssenarinin seçiləcəyi mühümdür. ABŞ-la Çin arasında qüvvələr balansı qorunmaqla, status-kvonu saxlamaq mümkündür. Həmin proses iki ölkə arasında ticarət nisbəti defisitinin hiss ediləcək dərəcədə azalması ilə mümkün ola bilər.
Daha bir ssenari "Hind-Çin oxu"nun taleyi ilə bağlıdır. Amerika Çinin sürətli inkişafına əngəl ola bilməsə, qüvvələr nisbəti Pekinin xeyrinə dəyişə bilər. ABŞ daxili siyasi parçalanması dərinləşsə, bu vəziyyət daha real cizgilər əldə edəcək.
Digər tərəfdən, Vaşinqtonun böyük dövlətlərlə başladığı ticarət müharibəsi onun Asiyadakı mövqeyini daha da zəiflədə bilər ki, bunun da mümkün nəticələrindən biri kimi Çinin Asiyada əsas ticarət subyektinə çevrilər. Bu halda Pekin Hindistana ciddi güzəştlər edə bilər. Məsələn, sərhəd problemlərini yoluna qoyar və Hindistanı Cənubi Asiyanın supergücü kimi qəbul edə bilər. Yəni Hindistanla Çin arasında əlaqələr daha çox ticarəti, tədricən isə siyasi sahəni də əhatə edər.
Bu proses Asiyada Hindistan-Çin geosiyasi oxunun yaranması ilə sonuclana bilər. Moskva isə Hindistan-Çin tandeminin Hindistan-Çin-Rusiya üçlüyünə qədər genişlənməsinə çalışa bilər.
Üçüncü ssenari kimi "qüvvələrin çoxqütblü balansı" götürülür. Bu ssenari regionda Amerikanın hegemonluğunun qorunub saxlanması variantı üzərində qurulur. Lakin hesab olunur ki, Asiyada sosial-iqtisadi problemlər kəskinləşir. Məsələn, Çin və Hindistanda sosial-iqtisadi problemlərin ağırlaşması millətçiliyin və siyasi radikalizmin yüksəlməsinə təkan verir. O cümlədən, sərhəd və digər ərazi problemləri milli prioritetlərə daxil olur və populistlərin mövqeyi möhkəmlənir. Onun nəticələrindən biri də silahlanma yarışının güclənməsidir.
Bütün bunlar həm regionda siyasi sabitsizliyin pozulmasına yol açır, həm də iqtisadiyyatda proteksionizmə yeni təkan verir. Bu proseslər Asiyada nüfuz uğrunda müxtəlif böyük güclərin mübarizəsini gücləndirir. Rusiya, Avropa və ABŞ arasında gərgin rəqabət başlayır.
Daha bir ssenari "yeni ikiqütblülük" adlanır. Bu, eyni zamanda, Çinin güclənməsini və Asiyada sosial-iqtisadi və hərbi-siyasi sabitliyin ümumi azalmasını nəzərdə tutur. Region dövlətləri Pekinlə Vaşinqton arasında seçim etməkdə çətinlik çəkir. Öncə Asiya regionu, sonra isə bütövlükdə beynəlxalq sistem Çin və ABŞ bloklarına bölünür. Yeni ikiqütblülük tədricən yeni oyun qaydalarını formalaşdırır, uyğun sənədlər qəbul edilir və silahlanma üzərində yeni nəzarət mexanizmləri yaradılır.
Siyasi araşdırmaçıların fikrincə, bu ssenaridə əsas məqam "böyük qırılma xətti"nin haradan keçməsi ilə bağlı olacaq. Bu ifadə altında ABŞ və Çinin nüfuz sferasını necə bölüşəcəyi və hansı dövlətin vasitəçi rolunu oynayacağı nəzərdə tutulur. Bu rolda Hindistan nəzərdən keçirilir ki, onun da konkret məzmunu aydın təsəvvür olunur. Çünki situasiya çoxlu sayda faktorlarla bağlıdır. Məsələn, gözlənilir ki, bu ssenaridə Çin-Yaponiya münasibətləri daha da gərginləşə, Rusiyanın Çindən asılılığı isə güclənə bilər. Lakin bütün variantlarda yeni ikiqütblülüyün təhlükəli və daha az sabit ola biləcəyi ehtimal edilir.
Belə görünür ki, hazırkı geosiyasi, hərbi və iqtisadi vəziyyətdə qlobal "ticarət müharibəsi" dünyada qüvvələr balansına ciddi təsir edə biləcək təkamül ssenarilərinə yol aça bilər. Burada aparıcı rolu ABŞ-Çin münasibətlərinin oynaya biləcəyi ehtimal edilir. Yuxarıdakı ssenarilərdən aydın olur ki, məhz bu iki dövlətin qarşılıqlı münasibətlərindən asılı olaraq fərqli yeni əməkdaşlıq və ya ixtilaf xətləri formalaşa bilər.
Bununla yanaşı, təhlilçilər geosiyasi mübarizə meydanının Asiya olacağını qəbul edir, bundan sonrakı qlobal proseslərin mərkəzində Uzaq Şərqin, Sakit okean hövzəsinin və Cənubi Asiyanın sürətlə inkişaf edən dövlətlərini görürlər. Bu, süni olaraq belə edilir, yoxsa geosiyasi və iqtisadi-hərbi proseslərin məntiqi nəticəsi kimi təqdim olunur? Bu suala indi cavab vermək çətindir.
Bu vəziyyətdə bir məqamı vurğulamağa ehtiyac yaranır. Belə ki, ticari müharibə bütövlükdə dünyanın geosiyasi mənzərəsini gərginliyə sürükləyir. Böyük dövlətlər arasında artıq formalaşmış əlaqələr qırılır. Özü də bu, yalnız iqtisadi sferanı əhatə etmir. Siyasi, hərbi, mədəni sahələrdə əlaqələr ya zəifləyir, ya da tamamilə qırılma təhlükəsi qarşısında qalır. Ən pisi də odur ki, bütün bunlar dövlətlərarası ixtilafların meydana gəlməsi ilə müşayiət olunur.
Belə çıxır ki, qlobal ticari müharibə, ümumiyyətlə, dünyanın mövcud nizamını poza bilər. Beynəlxalq sistemdə yeni problemlər meydana gələr. Bu dərəcədə geniş təsirə malik prosesin hansı məqsədlə körükləndiyi aydın deyil. Əgər bu, bütövlükdə anti-qloballaşma hərəkatıdırsa, onda daha səmərəli alternativ irəli sürülməlidir. Bunu isə, hələlik müşahidə etmək olmur. Yalnız dağılma və xaosa apara biləcək davranışlar gözə dəyir.
Amerika-Çin münasibətlərinin gələcəkdə qarşıdurma xarakterli inkişaf ssenarisi obyektiv səbəblərdən mümkün olsa da, bunu nə Vaşinqton, nə də Pekin arzulayır.
Çin dünya nizamını dəyişdirmək istəyini gizlədə bilmir və bu, narahatlığa səbəb olur. Pekin öz revizionist siyasətini həyata keçirməyə cəhd göstərsə, regionda bu nizamı qoruyub saxlayan ABŞ-la qarşıdurma qaçılmaz olacaqdır. Lakin bununla belə, Pekinlə Vaşinqtonun qarşılıqlı münasibətlərinin xarakterini proqnozlaşdırmaq çətindir.
Lakin bir şeyi əminliklə demək olar: həm regionda, həm də bütövlükdə dünyada yaxın perspektivdə siyasi həyatı, məhz formalaşmaqda olan Çin-ABŞ münasibətləri müəyyən edəcək. Dünyanın iki nəhəngi və fərqli ideologiyalarının savaşı bütün dünyaya təsir edəcək...
