BAKI, 27 apr — Sputnik. Azərbaycan-Ermənistan qoşunlarının təmas xəttində aprelin 2-nə keçən gecə başlayan gərginlik atəşkəsin bərpası ilə bir qədər azalsa da, son iki gündə baş verənlər münaqişəni növbəti təlatümlərə doğru yuvarlayır. Cəbhədə gərginliyin yaşandığı bir dövrdə Ermənistan prezidenti Serj Sarkisyanın "Bloomberg"ə verdiyi müsahibədə danışıqlardan imtina etdiklərini və indiki şərtlərdə danışıqlar prosesinə qayıtmağı planlaşdırmadıqlarını bildirməsi yanan ocağa yağ tökmüş oldu.
Sarkisyan elə həmin müsahibəsində deyib ki, o, 2011-ci ildə Kazan şəhərində Azərbaycan Prezidenti ilə aparılan danışıqlarda erməni qoşunlarını 5 rayondan çıxarmağa və regiona sülhməramlıların yeridilməsinə razılıq verməyə hazır idi: "Ancaq Azərbaycan tərəfi yeni şərtlər irəli sürdü".
Sarkisyanın açıqlaması Azərbaycanda növbəti dəfə bu sualları meydana çıxardı: Axı Kazan prinsipləri nədən ibarət idi? Niyə Ermənistanın razılıq verməyə hazır olduğu bir şeyi Azərbaycan qeyd-şərtsiz qəbul etməkdən imtina etdi?
Xatırlatsaq ki, daha əvvəl Ermənistan da yenilənmiş Madrid prinsiplərindən imtina etmişdi, onda Madrid və Kazan prinsiplərinin nədən ibarət olduğunu, tərəflərin məhz hansı məsələdə prinsipial razılıq əldə etmədiyini aydınlaşdırmaq zərurəti yaranır. Sputnik bu məsələlərlə bağlı politoloq Eldar Namazovun fikirlərini öyrənib.
Namazov qeyd edib ki, Madrid prinsipləri açıqlandığı üçün orada söhbətin nədən getdiyi məlumdur, amma Kazan prinsipləri açıqlanmayıb: "Madrid prinsiplərini Ceyms Uorlik Karnegi fondunda ətraflı izah etdi. Orada 3 prinsip və 6 element açıqlandı. Amma Kazan sənədi dərc olunmadığından, heç kəs dəqiq bilmir ki, o sənədin əsas prinsip və elementləri nədən ibarətdir".
Politoloqun sözlərinə görə, Rusiya Kazan sənədini təqdim edəndə düşünürdü ki, tərəflər bu sənədə razılıq verə bilərlər: "Ancaq Kazan sənədləri imzalanmadı. Azərbaycanın bu sənədi imzalamamasının səbəbi o idi ki, orada cəmi beş rayonun qaytarılmasından söhbət gedirdi. Qalan iki rayonun isə Dağlıq Qarabağın müstəqilliyi ilə bağlı referendumun keçirilməsindən sonra həll olunması məsələsi qoyulurdu. Bu isə bizdən çox ermənilərin tələbinə uyğun gəlir".
"Ona görə də, Azərbaycan tərəfinin bu tələblə razılaşmaq ehtimalı sıfıra bərabər idi. Çünki Azərbaycanın tələbi qəti şəkildə belə qoyulub ki, Ermənistan silahlı qüvvələri qeyd-şərtsiz Azərbaycan ərazilərindən çıxmalıdır. Ondan sonra Dağlıq Qarabağa yüksək status vermək məsələsinə baxılmalıdır", —deyə E. Namazov vurğulayıb.
O həmçinin deyib ki, Kazan prinsiplərini rəsmi səviyyədə, yalnız Sarkisyan ümumi şəkildə açıqlayıb: "Orada söhbət 5 rayonun qaytarılmasından və Dağlıq Qarabağda referendumun keçirilməsindən gedir. Azərbaycan və Rusiya tərəfi isə rəsmən Kazan prinsiplərini açıqlamayıb. Bu prinsiplər barədə müəyyən açıqlamalar verən Sergey Markov isə Rusiya rəsmisi hesab oluna bilməz və odur ki, onun fikirlərinə də rəsmi mənbə kimi istinad etmək düz olmazdı. Amma Sarkisyan münaqişə tərəflərindən birinin prezidentidir. Ola bilsin, o, sənədi təhrif edir, amma fakt bundan ibarətdir ki, Azərbaycan bu prinsiplərlə razılaşa bilməzdi. Həm də nəzərə almaq lazımdır ki, Kazan prinsipləri Minsk qrupu həmsədrlərindən yalnız bir tərəfin — Rusiyanın təklif etdiyi prinsipdir. Hər üç tərəfin mövqeyini əks etdirmir".
Namazov Kazan prinsipləri ilə bağlı maraqlı bir məqama da toxunub. Qeyd edib ki, RF-in Cinayət Məcəlləsində Rusiyanın ərazi bütövlüyünün dəyişdirilməsinə çağırışa görə 7 ilə qədər azadlıqdan məhrumetmə cəzası nəzərdə tutulur: "İndi necə ola bilər ki, Rusiya özü Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllində tərəflərə bir dövlətin ərazi bütövlüyünün dəyişdirilməsi ilə bağlı çağırış etsin və bunu nizamlama prinsiplərindən biri kimi Kazan sənədinə əlavə etsin?! Azərbaycanın danışıqların istənilən mərhələsində birmənalı mövqeyi ondan ibarət olub ki, münaqişə dövlətlərin ərazi bütövlüyü prinsipi çərçivəsində həllini tapa bilər. Bu prinsip beynəlxalq hüquqla təsbit olunub. Ermənistan isə, xalqların öz müqəddəratını təyinetmə hüququna istinad edir".
Qeyd edək ki, Ceyms Uorlik Karnegi Fondunda Qarabağ münaqişəsinin həllinə dair çıxışında yenilənmiş Madrid prinsiplərinə əsasən sülhün 6 elementindən söz açıb. Həmin elementlərdə Dağlıq Qarabağa müvəqqəti aralıq statusun verilməsi, Dağlıq Qarabağ ətrafındakı işğal edilmiş ərazilərin Azərbaycanın nəzarətinə qaytarılması, Ermənistanı Dağlıq Qarabağla birləşdirən dəhlizin olması, ancaq onun Laçın rayonunu bütünlüklə əhatə etməməsi vurğulanırdı. Elementlərə görə, qaçqın və məcburi köçkünlərin əvvəlki yaşayış yerlərinə qayıtmaq hüquqları tanınmalı və nizamlanmanın sülhyaratma əməliyyatı da daxil olmaqla beynəlxalq təhlükəsizlik təminatı olmalıdır. Uorlik onu da demişdi ki, tərəflər hər bir bəndin detalları ilə bağlı razılığa gələ bilmədiyi üçün, bu elementlər BMT Xartiyası və Helsinki Aktının baza prinsipləri ilə birlikdə, münaqişənin davamlı həllinin əsasını təşkil edəcək.
Qeyd edək ki, Uorlikin nəzərdə tutduğu BMT Xartiyasında xalqların öz müqəddəratını təyinetmə hüququ müstəmləkəçiliyə qarşı mübarizə və işğal altında olan və öz idarəçiliyi olmayan ərazilərə münasibətdə müəyyən olunub. 1975-ci il Helsinki Yekun aktında isə deyilir: "BMT Nizamnaməsinin məqsəd və məramları və beynəlxalq hüququn norma və prinsiplərinə, o cümlədən dövlətlərin ərazi bütövlüyünə həmişə uyğun şəkildə davranaraq, iştirakçı dövlətlər xalqların bərabər hüquqlarına və onların öz müqəddəratını təyinetmə hüququna hörmətlə yanaşacaqlar".
Madrid prinsipləri — Azərbaycanla Ermənistan arasında Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həll edilməsi üçün ATƏT-in Minsk qrupu tərəfindən hər iki tərəfə təklif olunan sülh modelidir. Madrid prinsipləri münaqişənin həll edilməsində ən real sülh planı hesab olunur. Madrid prinsiplərinə əsasən Ermənistan tərəfdən işğal edilmiş və Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinə daxil olmayan 7 rayon Azərbaycana qaytarılmalı, daha sonra isə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin statusu müəyyən olunmalıdır. Burada göstərilir ki, ilk mərhələdə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinə daxil olmayan 5 rayon geri qaytarılmalıdır. Geri qaytarılması nəzərdə tutulan rayonlar belə sıralanıb: Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl, Zəngilan, Qubadlı, Laçın rayonunun 13 kəndi.
Bundan sonra regionda bütün kommunikasiyalar açılacaq, azad edilmiş torpaqların reabilitasiyası üzrə donor konfransı keçiriləcək. Regionda sülhməramlı müşahidəçilər yerləşdiriləcək, evlərinə qayıdan köçkünlərin təhlükəsizliyi təmin ediləcək. Növbəti mərhələdə Laçın və Kəlbəcər rayonları tamamilə azad edilir, azərbaycanlı icma Dağlıq Qarabağa qayıdır, bundan sonra Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində Dağlıq Qarabağın hüquqi statusu müəyyən edilir. Bu zaman Dağlıq Qarabağa Rusiya Federasiyası tərkibində Tatarıstan və Başqırdıstan modeli üzrə yüksək muxtariyyət statusu verilir.
Kazan prinsiplərinin detalları isə, E.Namazovun da qeyd etdiyi kimi ictimaiyyətə tam açıqlanmayıb. Beynəlxalq Əməkdaşlıq üzrə İctimai Palata Komissiyasının sədri Serqey Markov bildirib ki, bu prinsiplərə əsasən, Qarabağ ətrafındakı 7 rayondan 5-i Azərbaycana qaytarılır. Ermənistan isə bunun əvəzində həmin rayonların hərbisizləşdirilməsini, sərhədə sülhməramlı qüvvələrin yeridilməsini əldə edir ki, bu, sülhə daha möhkəm təminat verir. Bundan savayı, Azərbaycan Ermənistanın blokadasını aradan qaldırır. Dağlıq Qarabağın hüquqi statusu isə bir neçə ildən sonra referendum yolu ilə müəyyənləşdirilməlidir, bir şərtlə ki, köçkünlər öz yurdlarına qayıtsınlar. Bu sənəddə əsas müddəa isə Bakı və İrəvanın mübahisələrin həlli üçün güc tətbiqindən hüquqi öhdəlik şəklində imtina etməsidir. Sülhməramlı qüvvələr məsələsində isə mübahisələr mövcuddur.
Kazan prinsipləri 2011-ci ilin 24 iyun tarixində Rusiyanın həmin dövrdəki prezidenti Dmitri Medvedyevin Kazanda təşkil etdiyi prezidentlərin görüşündə müəyyənləşdirilmişdi.
