BAKI, 20 may — Sputnik. Ukrayna prezidenti Vladimir Zelenski Rusiya saytları və sosial şəbəkələrinə qoyulan qadağanı daha 3 il müddətinə uzadıb. Müvafiq fərman ölkə liderinin saytında dərc olunub.
Din təbliğat və milli-mental dəyərlər də qadağa üçün əsas ola bilər
Belə hallara dünya praktikasında kifayət qədər rast gəlinir. Bir ölkəyə məxsus sosial şəbəkə, sayt və digər internet xidmətlərinin başqa ölkədə qadağan edilməsi siyasi, iqtisadi, psixoloji səbəblərdən baş verir. Kibertəhlükəsizlik məsələləri, dini təbliğat və milli-mental dəyərlər də qadağa üçün əsas ola bilər.
Haradasa 15 il öncə dünyada internetin bütün insanları birləşdirəcəyi bir amil rolunu oynayacağı ideyası populyar idisə, hazırda vəziyyət xeyli dəyişib. İqtisadi potensialı, siyasi gücü olan hər bir dövlət həm də özünü qlobal məkanda hər hansı dəyərlərin daşıyıcısı kimi təqdim edir. İnternetdə təkcə Hollivud filmləri və ya Disney animasiyaları liderlik etmir, Çin, Yaponiya, Cənubu Koreya, Rusiya, Avropa Birliyi ölkələri də milli adət-ənənə, mətbəx, geyim tərzini dünyaya yayırlar. Yapon suşiləri internetin köməyi ilə artıq ən ucqar ölkələrə belə çatıb. Bu prosesi sosial şəbəkələr və müxtəlif servislər də sürətləndirir.
Trafik filtr sistemindən keçərək Səudiyyə Ərəbistanına daxil olur
Amma bir yerdə çox rahatlıqla qəbul edilən dəyərlər digər ölkədə xeyli problem doğura bilər. Səudiyyə Ərəbistanı nümunəsi olduqca maraqlıdır. Yaxın Şərqdə ABŞ-ın ən yaxın siyasi və iqtisadi partnyoru olan Səudiyyə Ərəbistanı ölkə daxilinə demək olar heç bir Qərb dəyərini buraxmır. Hər hansı bir ABŞ brendi ölkədə rahatca satıla bilər, amma açıq-saçıqlığı, alkoqolu, narkotikləri reklam edən internet platformaları qadağın ediləcək. Bu ölkədə daxili senzura var. 2001-ci ildən qadağaların sayı artmaqdadır. Daxildə istifadə üçün ABŞ-dan xüsusi filtr sistemi sifariş edilib. Bütün trafik bu sistemdən keçərək Səudiyyə Ərəbistanına daxil olur. 100 minlərlə sayt qadağan edilib, özü də bunların 90%-i pornoqrafiq saytdır. Ölkədə milli və islam dəyərləri dəqiqliklə qorunur. Heç bir siyasi və iqtisadi maraqlar islamdan üstün tutula bilməz.
Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində də pornoqrafiya, alkoqol, narkotikləri təbliğ edən saytlar filtrlənir. Bəzən siyasi səbəblərdən də bloklanma olur. Ölkənin bəzi hissələrində, xüsusilə də Dubayda turizm və ticarətin inkişafını təmin etmək üçün nisbətən azad internetə rast gəlinir. “Twitter”, “Facebook”, “YouTube” kimi böyük platformalara qarşı da ara-sıra qadağalar tətbiq edilir. “Flickr”, “Skype”, «VKontakte» kimi böyük servislərə də uzun müddət qadağa qoyulub. BƏƏ-də sərtləşmə və yumşalma rejimi bir-birini tarazlaşdırır.
Çindəki “Qızıl qalxan” sistemi kontentin filtrlənməsi ilə məşğuldur
Çində də sosial şəbəkə və dünyada populyar olan platformaların bir çoxu ya tam, ya da qismən bloklanıb. Çin hökumətinin qurduğu “Qızıl qalxan” sistemi kontentin filtrlənməsi ilə məşğuldur. “Google”, “Facebook”, “Twitter”, “YouTube”, “Instagram” kimi məşhur şəbəkələr Çində bloklanıb. “Qızıl qalxan”ın 2 milyona qədər əməkdaşı var. Hər gün milyonlarla müxtəlif məzmunlu sorğular monitorinq edildikdən sonra internetə buraxılır.
Əlbəttə, Çində axtarış sistemlərindən tutmuş sosial şəbəkələrə qədər bir xeyli platforma var. Amma burada anonimliyi qorumaq olmur, çünki qeydiyyat zamanı mütləq şəxsiyyəti təsdiq edən sənəd tələb edilir. Bəzi sosial şəbəkələr populyarlığı və istifadəçi sayına görə heç də “Facebook” və “YouTube”-dan geri qalmır. “Renren Network” şəbəkəsi tələbələr arasında populyardır. “Sina Weibo” isə mikrobloqlardan ibarət məşhur servisdir. “Qzone” sosial şəbəkəsi isə istifadəçi sayına görə dünyada üçüncü yerdə qərarlaşıb. Yalnız Çinin daxilində istifadə edilir və kənarda tanınmır.
İranda ən məşhur sosial şəbəkə “Cloob.com” sayılır
Uzun illərdir ABŞ-la qarşıdurma vəziyyətində yaşayan İran da bir çox məşhur platformaları bloklayıb. “Facebook”, “Twitter”, “YouTube”-dan yararlanmaq olmur. İranda ən məşhur sosial şəbəkə “Cloob.com” sayılır. Farsdilli şəbəkədə 5 milyondan artıq istifadəçi var. “Whatsapp”, “Viber” kimi mesencerlər də qadağı siyahısına daxil edilib.
İranın Rusiya ilə isti münasibətinə baxmayaraq “VKontakte” şəbəkəsi və “Yandex” axtarış sistemi də bloklanıb. Nə qədər qəribə görünsə də, İranda “Telegram” mesenceri olduqca populyardır, 40 milyona yaxın insan ondan yararlanır. Bir ara onu bloklasalar da, daha sonra İran hakimiyyəti mesencerin istifadəsinə icazə verməyə məcbur olub, çünki ölkə iqtisadiyyatında mühüm rol oynayır, minlərlə insan onun köməyi ilə iş birliyi qurur. “Telegram”ın bloklanması bir çox vətəndaşı işsiz qoya bilər.
Çinin “TikTok” mobil proqramı ABŞ-ı xeyli narahat edib
Qadağalar bu və ya başqa formada dünyanın aparıcı ölkələrində də mövcuddur. Məsələn, Çinin “TikTok” mobil proqramı ABŞ-ı xeyli narahat edib. Artıq 400 milyondan artıq istifadəçisi olan proqramı ABŞ-ın hərbi donanmasında qadağan ediblər. Hərbçilər bu proqramın kibertəhlükəsizlik üçün problem olacağını düşünürlər. Amerikalı hərbi dənizçilərinin smartfonlarında “TikTok” olduğu halda onların qapalı hərbi şəbəkəyə daxil olmalarına qadağa qoyulub.
Almaniyada 2018-ci ildə sosial şəbəkələr haqqında qəbul olunmuş qanun nəzarəti xeyli sərtləşdirib. Sosial şəbəkə administratorları qeyri-qanuni kontenti yığışdırmağa məhkum ediliblər. Nifrət və ədavəti paylaşan mətnlər vaxtında silinməsə, 50 milyon avro cərimə tətbiq edilə bilər.
Azərbaycanda hər hansı sosial şəbəkənin qapadılması məsələsi gündəmdə olmayıb
Azərbaycan internetində hər hansı bir platformanın qapadılması, bloklanması və ya məhdudlaşdırılması “İnformasiya, informasiyalaşdırma və informasiyanın mühafizəsi haqqında” qanuna görə tənzimlənir. 2017-ci ilin mart ayında qanuna bir sıra dəyişiklik də edilib. Bu dəyişik Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinə saytlara dövlətçiliyə, milli-mental dəyərlərə qarşı paylaşılan, terrorçuluq, ekstremizmə çağırış olan materiallara görə xəbərdarlıq etmək hüququ verib. Nazirliyin Təhlükəsizlik Mərkəzinə hüquq-mühafizə orqanlarından qanun pozuntusu ilə bağlı müraciət daxil olarsa, həmin sayta xəbərdarlıq edilə bilər. Ciddi qanun pozuntusu baş verərsə, Mərkəz saytı xəbərdarlıq olmadan belə qapada və ya bloklaşdıra bilər.
Məhdudlaşdırıcı tədbirlər adətən erotik, pornoqrafiq materiallar dərc edən saytlara aid edilir. Bəzən kazino saytları da bloklaşdırıla bilər. Qanunu sistematik pozan xəbər saytları da qapadılır.
Oxşar qanun 2017-ci ildə Avropa parlamentində də qəbul edilib. Avropa Birliyinin ərazisində saytların bloklanması əsasən alıcıların hüquqlarının qorunması çərçivəsində baş verə bilər. Hətta bəzi hallarda dövlətlərin milli təşkilatları məhkəmə qərarı olmadan da saytları bloklamaq hüququnu əldə ediblər.
Azərbaycanda hər hansı sosial şəbəkə və ya axtarış sisteminin bloklanması məsələsi gündəmdə olmayıb. Ölkə bütün böyük platformalara tam açıqdır. Bəzi hallarda söhbət yalnız dövlətçilik maraqlarına zidd olan hər hansı bir kontentin yığışdırılmasından gedə bilər. Bu da əsasən şikayət və ya müraciət edilməsi əsasında baş verir.
Dünyanı internetin vasitəsilə birləşdirmək ideyası nə qədər cazibədar görünsə də, dövlətlərin və millətlərin öz maraqları həmişə öndə olacaq. Hər bir dövlət öz virtual məkanını mümkün vasitələrlə qorumağa çalışacaq. Qadağalar bir tərəfdən tətbiq ediləcək, sonra isə aradan qaldırılacaq. Bütün bunlar qaçılmazdır.