Azərbaycanın UNESCO-nun siyahısına salınmış maddi və mədəni irsi

Şirvanşahlar sarayı və Qız qalası ilə birlikdə İçərişəhər - UNESCO-nun Ümumdünya İrsi Siyahısına 2000-ci ildə daxil edilib. Qoşa Qala Qapısı və ya Şamaxı qapısı – İçərişəhərin qədim hissəsinin əsas girişi hesab olunur. Əvvəllər müdafiə məqsədilə istifadə edilib. Sonradan qapıların bu baxımdan əhəmiyyətini itirdiyini düşünərək şəhərin abadlaşdırılması zamanı divarların ikinci sırası sökülüb. Hazırda Qoşa Qala Qapısından, əsasən, İçərişəhərə giriş və nəqliyyat vasitələrinin daxil olması üçün istifadə edilir.

Qız qalası – Bakının və bütün Abşeron yarımadasının ən möhtəşəm memarlıq abidəsi sayılır. XII əsrə aid edilən bu möhtəşəm tikili İşərişəhərin qədim qala divarlarının cənub-şərq hissəsində, dənizkənarı parkın (bulvar) yaxınlığında yerləşən müdafiə məqsədli tarixi abidədir. Hündürlüyü 28 metr, diametri birinci mərtəbədə 16,5 metrdir. Birinci mərtəbənin divarın qalınlığı isə 5 m-ə çatır. Qalanın daxili hissəsi 8 mərtəbəyə bölünür. Hər mərtəbə yonma daşlarla tikilmiş, günbəz formalı tavanla örtülüb. Qala 1964-cü ildən muzey kimi fəaliyyət göstərir. 2000-ci ildə UNESCO-nun Ümumdünya İrsi Siyahısına salınıb.

Şirvanşahlar Sarayı – Şirvanşah hökmdarlarının Bakı şəhərində yerləşən qədim iqamətgahı. Azərbaycan memarlığının incisi hesab olunur. Kompleksə saraydan başqa Divanxana, Şirvanşahlar türbəsi, Şah məscidi, Saray hamamı, ovdan, saray alimi Seyid Yəhya Bakuvinin türbəsi və Keyqubad məscidinin qalıqları da daxildir. Saray kompleksinin tikintisi XIII əsrdən XVI əsrə qədər davam edib. 1964-cü ildə kompleks "Şirvanşahlar Sarayı Kompleksi" Dövlət tarixi-memarlıq qoruq-muzeyi elan edilib. Bu unikal memarlıq və mədəniyyət kompleksi 2000-ci ildə Bakı şəhərinin qala divarları ilə əhatə edilmiş tarixi hissəsi –İçərişəhər və Qız qalası ilə birlikdə YUNESCO-nun Ümumdünya İrsi Siyahısına daxil edilib. 2001-ci ildə Şirvanşahlar sarayı Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti tərəfindən dünya əhəmiyyətli memarlıq abidəsi kimi qeydiyyata alınıb.

Qobustan Milli Tarix-Bədii Qoruğu – Azərbaycan ərazisində, Bakı yaxınlığında arxeoloji abidələr kompleksinin mühafizə olunduğu ərazi. 2007-ci ildə UNESCO-nun Ümumdünya İrsi Siyahısına daxil edilib. Qoruq Qaradağ rayonunun Qobustan qəsəbəsində, paytaxt Bakıdan 55 kilometr uzaqlıqda yerləşir. Burada eləcə də muzey fəaliyyət göstərir. Qoruqdakı qayaüstü rəsmlər, əsasən, Mezolit (Orta Daş Dövrü) dövrünə aid edilir.

Şəki Xan Sarayı – Azərbaycanın Şəki şəhərində yerləşən keçmiş xan sarayı. Hazırda muzey kimi fəaliyyət göstərir. Yuxarı Baş Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğunun ərazisində yerləşən saray dünya əhəmiyyətli tarix və memarlıq abidəsidir. Saray binası şəhərin şimal-şərq hissəsində, qala divarları ilə əhatə olunmuş ərazidə yerləşir. 30 metr uzunluğa malik olan iki mərtəbəli sarayın sahəsi 300 kvadratmetrdir, 6 otaq, 4 dəhliz və iki güzgülü eyvandan ibarətdir. Sarayın fasadı ov və döyüş səhnələrini əks etdirən süjetli təsvirlər, həmçinin həndəsi və nəbati naxışlarla bəzədilib. Fasadın tam mərkəzində müxtəlif rəngli şüşələrdən yığılmış iri şəbəkə-pəncərə yerləşir. Bina XVIII əsr saray memarlığının ən gözəl nümunələrindən biri sayılır və 2019-cu ildə UNESCO-nun Ümumdünya İrsi Siyahısına daxil edilib.

Muğam və ya muğamat sənəti – mürəkkəb ideya, emosional məna daşıyan, dərin və bitkin təfəkkür, bədii həyəcan ifadə edən musiqi janrıdır. Muğam yarandığı ən qədim zamanlardan başlayaraq, əsrlər boyu davam edən tədrici inkişaf və təkamül prosesi nəticəsində kamilləşib. Azərbaycanda muğamı adətən, muğam üçlüyünün (tar, kamança, qaval) müşayiəti ilə xanəndə tərəfindən ifa edir. Belə ansamblın ifa etdiyi vokal instrumental musiqi bütöv muğam dəsgahı adlanır. Dəsgah muğamın küll halında, yəni, onun dəramədinin, bütün şöbə və guşələrinin, eləcə də hər şöbənin təsnif və rəng, yaxud diringələrinin ardıcıl ifa olunması deməkdir. 2008-ci ildə Azərbaycan muğamı UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrsin Reprezentativ Siyahısına daxil edilib.

Azərbaycan aşıq sənəti – şifahi ənənəli Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin ən qədim sahələrindən biridir. Aşıq sənətində musiqi, poeziya, təhkiyə, rəqs, pantomima, teatr sənəti elementləri üzvi şəkildə birləşib. Aşıq musiqisinin ən geniş yayılmış növlərindən biri sazın müşayiətilə solo ifadır. 2009-cu ildə Azərbaycan aşıq yaradıcılığı UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrsin Reprezentativ Siyahısına daxil edilib.

Novruz Bayramı – Qədim türk və fars mənşəli xalqlara məxsus bayram. Azərbaycanda milli bayram kimi qeyd olunur. Novruz bayramı Şimal yarımkürəsində astronomik olaraq yaz fəslinin başlandığı, gecə-gündüzün bərabərləşdiyi vaxt (martın 20-si, 21-i və ya 22-sində) keçirilir. Qədim dövrlərdən bir sıra xalqlar yaz fəslinin gəlməsini təbiətin canlanması ilə bağlayaraq bu münasibətlə şənliklər keçirib, onu yeni ilin başlanğıcı kimi bayram ediblər. Ölkəmizdə bahar bayramının əsl mahiyyətindən doğan bir sıra adət-ənənələr, oyunlar indiyədək qorunub-saxlanıb. Novruz bayramı Azərbaycan, İran, Əfqanıstan, Tacikistan, Özbəkistanda və bir çox şərq ölkələrində qeyd olunur. Novruz bayramı 2009-cu il sentyabrın 30-da UNESCO tərəfindən Qeyri-Maddi Mədəni İrs Siyahısına daxil edilib. 2010-cu il fevralın 23-də isə BMT Baş Assambleyasının 64-cü sessiyasının iclasında mart ayının 21-i "Beynəlxalq Novruz Günü" elan edilib.

Azərbaycan xalçaçılıq sənəti – Bu sənət növü Azərbaycanda lap qədimlərdən inkişaf etdirilib. Azərbaycanın xalça məmulatları və onların bədii xüsusiyyətləri haqqında həm qədim dövrlər, həm də orta əsrlərə aid yazılı mənbələrdə maraqlı məlumatlara rast gəlinir. Azərbaycan xalçaları öz texniki xüsusiyyətlərinə görə xovlu və xovsuz olurlar. Xovsuz xalçalar toxuculuq sənətinin ən erkən dövrünə təsadüf edir. Xovsuz xalçalar toxuma üsuluna, kompozisiya quruluşuna, ornament zənginliyinə və rəng koloritinə görə bir-birindən fərqlənən 8 növə bölünür: – Palaz, Cecim, Ladı, Kilim, Şəddə, Vərni, Zili, Sumax. Azərbaycan xalçaları sənət sahəsi kimi həm coğrafi mövqeyinə, həm də naxış, kompozisiya, rəng həlli və texniki xüsusiyyətlərinə görə şərti olaraq 7 xalçaçılıq məktəbinə bölünür: Quba, Abşeron, Şirvan, Gəncə, Qazax, Qarabağ və Təbriz xalçaçılıq məktəbi. Azərbaycan xalçaçılıq sənəti 2010-cu ildə UNESCO tərəfindən Qeyri-Maddi Mədəni İrs siyahısına daxil edilib.

Tar və kamança ifaçılığı – Tar 2012-ci ildə, kamança isə 2017-ci ildə UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrs Siyahısına daxil edilib. Tar – Azərbaycan simli musiqi alətləri arasında texniki və dinamik imkanlarına görə ən mükəmməl və təkmil çalğı aləti hesab olunur. Dütar, setar, çahartar, pənctar və şeştar kimi simli musiqi alətləri tarın müxtəlif növləri sayılır. Azərbaycan professional musiqisinin banisi, bəstəkar Üzeyir Hacıbəyli tarın texniki ifaçılıq imkanlarını və akustik xüsusiyyətlərini yüksək qiymətləndirib. Azərbaycan bəstəkarları tar ilə orkestr üçün bir çox irihəcmli konsertlər yazıblar. Kamança ifaçılığının Azərbaycanda yüksək inkişafı XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq xanəndəlik sənətinin inkişaf etməsi ilə bağlıdır. Kamançanın müxtəlif növləri başqa adlarla Şərq və Orta Asiya xalqları arasında geniş yayılıb.

Çövkən və ya Çovqan – əsasən Qarabağda ənənəvi olaraq at üstündə oynanılan xalq oyunudur. Müasir "Polo" oyununa bənzəyən çövkənin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bu zaman iştirakçılar iki dəstəyə ayrılır və onlardan iki tərəfdə qoyulan dirəklərdən, yəni, rəqib qapısından topu keçirmək tələb olunur. Oyunda iştirak edən hər komandanın tərkibi 7 nəfərdən ibarət olmalıdır. Oyun ikihissəli olmaqla 30 dəqiqə davam edir. "Qarabağ atı ilə oynanılan çövkən oyunu" 2013-cü ildə UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrsin Reprezentativ Siyahısına daxil edilib.

Kəlağayı — Azərbaycanda qadınların istifadə etdiyi, ipək sapdan toxunmuş dördkünc formalı milli baş örtüyüdür. Azərbaycanın qərb zonasında kəlağayıya bəzən çarqat da deyilir. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın ənənəvi kəlağayıçılıq mərkəzləri müxtəlif siyasi və sosial-iqtisadi səbəblər üzündən ucuz fabrik mallarının kustar üsulla hazırlanan məhsulları sıxışdırması nəticəsində mövqeyini itirib və kəlağayıçılıq tədricən yalnız iki mərkəzdə – Basqal və Gəncədə cəmləşib. Qədim Şəkidə isə Şövkətziya Şamilovun nəslindən olanlar bu sənətin mahir ustası sayılır. Kəlağayı 2014-cü ildə UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrsin Reprezentativ Siyahısına daxil edilib.

Lahıc misgərlik sənəti – Lahıc qəsəbəsində mərkəzləşib. Lahıc ustalarının misdən hazırladıqları məmulatlar Orta Asiya, Dağıstan, Gürcüstan, İran, Türkiyə və digər ərazilərdə tanınıb. 2015-ci il 30 noyabr — 4 dekabr tarixində Namibiyanın paytaxtı Vindhuk şəhərində UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrsin Qorunması üzrə Hökumətlərarası Komitəsinin 10-cu sessiyasında Azərbaycan tərəfindən "Lahıc misgərlik sənəti" nominasiyası təqdim olunub. və Birinci vitse-prezident Mehriban Əliyevanın dəstəyi ilə qurumun reprezentativ siyahısına daxil edilib.

Azərbaycan lavaşı – "Lavaş" sözünün mənşəyi iki hissədən ibarətdir: "lav" və ya "lay" "qat" deməkdir, "aş" isə bütün türk dillərində "yemək, qida" anlamı verir. Beləliklə, "lavaş" "qat-qat çörək" mənasına gəlir. Hərbi yürüşlər, səyahətlər zamanı o cümlədən qışlaq-yaylaq həyatı yaşayan çobanlar üçün belə çörəyi yola götürmək əlverişli idi. Lavaş 2016-cı ilin 28 noyabr – 2 dekabr tarixində Efiopiyanın Əddis-Əbəbə şəhərində keçirilmiş UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrsin Qorunması üzrə Hökumətlərarası Komitəsinin 11-ci sessiyanda qurumun Reprezentativ Siyahısına daxil edilib.

Dolma (sarma)- Azərbaycanda geniş yayılmış xörək növlərindən biri olan dolmanın mətbəximizdə 30-dan çox növü var. Bu yeməyin adına XI əsrdə Mahmud Kaşğarinin "Divani lüğət-it-türk" əsərində də rast gəlinir. Dolma 2017-ci ilin 4–9 dekabr tarixində Cənubi Koreya Respublikasının Jeju adasında keçirilən UNESCO-nun Qeyri-maddi Mədəni İrsin Qorunması üzrə Hökumətlərarası Komitənin 12-ci sessiyasında Azərbaycanın təqdimatı əsasında qurumun reprezentativ siyahısına daxil edilib.

Azərbaycanın milli xalq rəqsi "Yallı" — Ölkəmizdə geniş yayılmış ən qədim rəqs növlərindən biridir. 2018-ci ilin 26 noyabr – 1 dekabr tarixlərində Mavriki Respublikasının paytaxtı Port-Luis şəhərində UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrsin qorunması üzrə Hökumətlərarası Komitəsinin 13-cü sessiyasında qəbul edilmiş qərarla "Yallı (Köçəri, Tənzərə), Naxçıvanın ənənəvi qrup rəqsləri" qurumun Təcili Qorunma Siyahısına daxil edilib.

Nar bayramı — Noyabr ayında, yəni, nar yığımı vaxtı Azərbaycanın Göyçay rayonunda keçirilir. "Nar bayramı" ilk dəfə Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi və Göyçay rayon İcra Hakimiyyətinin birgə təşəbbüsü ilə 3 noyabr 2006-cı ildə təşkil olunub. 16 dekabr 2020-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının təqdim etdiyi "Nar bayramı, ənənəvi nar festivalı və mədəniyyəti" adlı nominasiya sənədi əsasında UNESCO-nun Bəşəriyyətin Qeyri-Maddi Mədəni İrsi üzrə Reprezentativ Siyahısına daxil edilməsi haqqında qərar qəbul olunub.