BAKI, 13 avqust — Sputnik, Dmitri Kosırev. ABŞ-ın hazırkı milli fəlakəti, ilk növbədə, uğursuz İraq avantürası nəticəsində yaranıb: hazırda bu, açıq aydındır. Amerikada bu barədə yenicə nəşr olunmuş kitab 2003-cü ilin martında İraqa müdaxilənin başlanması qərarının necə və kim tərəfindən qəbul edildiyini ətraflı təhlil edir. Amma bu kitab təkcə buna görə yaxşı deyil. Kitab həm də məsələnin yalnız o zamankı hakim komandanın — Corc Buş və digərlərinin qeyri-adekvatlığı ilə bağlı olmamasına dair müzakirələrə səbəb olub. Daha dərin suallar var: məsələn, "qeyri-adekvatlıq haradan doğur?"
Söhbət Robert Dreyperin "Müharibəyə Başlamaq. Buş Administrasiyası Amerikanı İraqa Necə Cəlb Etdi" (To Start a War: How the Bush Administration Took America Into Iraq) adlı işi haqqında gedir. Müəllif Buş ailəsi ilə dostluq əlaqələri saxlayırdı – kitabı yazmağa başlayana qədər. Sonradan eks-prezident onunla danışmaqdan imtina edib. Lakin digərləri imtina etməyiblər. Dreyper o dövrün yüzlərlə rəsmisi ilə müsahibə aparıb: bu, mətni oxunaqlı etməsə də, kifayət qədər faydalı edir.
Gəlin məsələyə müasir dövrün insanının gözü ilə baxaq. İraqdakı müharibə Amerikanı və dünyanı nəyə gətirib çıxardı?
1. Ən aydın nəticə: dünyada yeganə fövqəldövlətin olması, onun dünyanı idarə etməsi barədə 90-cı illərin illüziyasına son qoyuldu. Çünki bu fövqəldövlət hamıya göstərdi ki, o, zəif rəqiblə müharibəni qazana bilir, amma belə qələbə həm də qalibi məhv edir.
2. Məlum oldu ki, həm yaxın müttəfiqlərin (Almaniya və Fransa), həm də xoşməramlı tərəfdaşların (Rusiya) belə bir vəziyyətdə öz nöqteyi-nəzəri ola bilər və onlar lazım gələrsə Amerikanı göz ardı edə bilərlər.
3. Elə alındı ki, Amerika İraqı işğal edərək bütün maliyyə gücü və qüdrəti ilə bu ölkəni xoşbəxt və çiçəklənən edə bilmədi. Deməli, ABŞ-ın (və Qərbin) siyasi və dəyərlər sistemi ixracata yaramır ki, bu da dünyanın onlarla müxtəlif ölkəsini düzgün fikirlərə və hərəkətlərə təhrik edir. Yəni, məlum oldu ki, Amerikasız yaşamaq nəinki mümkündür, hətta lazımdır.
4. Hazırda Amerika cəmiyyətində, bütün idarəetmə sistemində ideoloji parçalanmanın olması ilə bağlı hələ də cavabı verilməmiş bir sual mövcuddur: İraq avantürası olmasaydı, bu fəlakət olacaqdımı? İstənilən halda İraq buna mühüm töhfəsini verdi.
Dreyperin kitabı bizə, ilk növbədə, tamamilə təsadüfi görünən bir süjeti göstərir: Amerika kəşfiyyatının deqradasiyasını. Sən demə, 90-cı illərin sonunda Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin Bill Klinton administrasiyası ilə problemləri yaranıb. Məsələ hətta MKİ-nin bir neçə hissəyə bölünməsi perspektivinə qədər gedib çıxıb. Ancaq 2001-ci il sentyabrın 11-də terror aktı baş verdi və MKİ-nin o zamankı rəhbəri Corc Tenetdə idarənin təsirinin dirçəltməklə bağlı ümidlər yarandı.
Yeri gəlmişkən, 90-cı illərdə MKİ-nin uğursuzluqlarının öz səbəbləri var idi. Lakin bundan sonra gülməli bir vəziyyət yarandı – məhz Yaxın Şərqdə (bütün İraq süjetinin nəticələrindən məlum olduğu kim) ağıllı və bacarıqlı mütəxəssislərin çatışmazlığı yarandı. Bu məqamda Tenetə sübut edilməyəni – İraq lideri Səddam Hüseynin 11 sentyabr terror aktını törətmiş "Əl-Qaidə" ilə əlbir olduğunu və ABŞ-a qarşı kütləvi qırğın silahı hazırladığını sübut etmək lazım gəldi.
Bəs belə hallarda pis kəşfiyyat necə davranır? Saxtakarlıq edir və ona inanmağı xahiş edir. Yeri gəlmişkən, 2003-cü illə müqayisədə vəziyyət o qədər də dəyişməyib. "Amerika seçkilərinə Rusiyanın müdaxiləsi" hekayəsi də açıq-aşkar yararsız tezis üzərində qurulub. Ümumiyyətlə, ağıllı kəşfiyyat dövlətə pulunu saxlamağa kömək edir, axmaq kəşfiyyat isə onun üçün böyük problemlər yaradır.
Əgər şəxsən Corc Buş və onun əsas vəzifələrə təyin etdiyi adamlar MKİ-dən bu saxta məlumatı tələb etməsəydilər, heç İraq fəlakəti olmazdı. Bəli, Tenet öz idarəsini "Səddam ABŞ üçün təhlükədir" ideyasını "ictimaiyyətə satan" bir agentliyə çevirdi. Lakin o dövrün bütün əsas personajları — Müdafiə nazirinin müavini Pol Vulfovits və onun rəisi Donald Ramsfeld, Vitse-prezident Dik Çeyni və hamıdan əvvəl prezidentin özü onu tam olaraq buna təhrik edirdilər.
Niyə bunu etdilər? Çünki qlobalizmin, yəni bütün dünyada heç nə ilə məhdudlaşmayan Amerika liderliyinin ideoloqları idilər. Onlar hələ əvvəlki vəzifələrində, 90-cı illərin sonunda Konqresdə "İraqın Azad Edilməsi Aktı"nın qəbul edilməsinə nail olublar, komissiyalar yaradıblar ki MKİ-ni İraqdan (eləcə də İran və Şimali Koreyadan) gələn "təhlükələri" görməməkdə günahlandırsınlar. Terrorçular Nyu-Yorku vuranda isə ölkə idarə olunmayan bir təşvişə düşdü. Adı çəkilən şəxslər bu vəziyyətdən sadəcə faydalanmaya bilməzdilər.
Buşa gəldikdə isə, kitaba əsasən, Səddam onun üçün sadə bir bədheybət deyildi: onu ümumiyyətlə hakimiyyətdə saxlamaq olmazdı – elə digər "düzgün olmayan" xarici liderləri də. Nəhayət ki Amerika üçün özünü yeganə fövqəldövlət kimi göstərməyin vaxtı gəlib çatmışdı.
Nəticə: Dreyperin sözlərinə görə, administrasiyada İraq müharibəsini başlayıb-başlamamaq barədə heç bir müzakirə aparılmadı. Söhbət yalnız nə zaman və necə başlamaqdan gedirdi.
Yəni hakimiyyətə hansısa hazır ideyaları olan adamlar gəlir və onların tabeliyində olanlar isə sırf əvvəlcədən təyin edilmiş bu ideyalara uyğun gələn faktları tapılmalıdırlar (yeri gəlmişkən, bu gün ABŞ-da eyni vəziyyət baş verir, əsasən Çinlə münasibətdə.)
İdeyalar əvvəlcədən təyin ediləndə və faktlar onlara uyğun gəlməli olanda bu, fövqəldövlətin hakim sinfinin deqradasiyası və cahilliyi adlanır. Bu, həm də ümumilikdə onun təhsilli sinifinin deqradasiyasıdır.
Prezidentləri, baş nazirləri və ya kralları dəyişmək mümkündür, lakin bütün bir milləti dəyişmək çox çətindir. Bu fikir Dreyperin kitabına verilmiş rəylərdə də səslənir: "cəmiyyətimiz anti-intellektualdır"; "tarixi, sosiologiyanı, mədəniyyəti öyrətdiyi görünüşünü yaradan məktəblər" pul toplayır və təhsil illüziyasını yaradır...
ABŞ-da və ona müttəfiq ölkələrdə təhsilin deqradasiyası ilə bağlı 90-cı illərdə ciddi danışmağa başlayıblar. Görünür "İraq" və digər problemlərin kökü də elə buradadır.
