BAKI, 4 iyun — Sputnik, Sofia Melniçuk. Minneapolis şəhərində qaradərili sakin Corc Floydun polis tərəfindən həbs edilərkən ölməsi nəticəsində başlamış kütləvi iğtişaşlar, talanlar və yanğınlar səngimir. Ştatların yarısında komendant saatı tətbiq olunub, lakin yerli hakimiyyət orqanları praktiki olaraq heç nə etmir. Polis qüvvələri artıq kifayət etmir, Prezident Donald Tramp isə vandalizmə və soyğunçuluğa son qoymaq üçün müntəzəm ordudan istifadə etmək niyyətindədir. Bu addım prezident üçün nə qədər təhlükəlidir?
Yenə qanun və yenə qayda
Amerikalılar Donald Trampın xalqa müraciətini gözləyirdilər. Amma prezident tərəddüd edirdi və müraciətini yalnız iyunun 2-də — iğtişaşçıların Vaşinqtonda artıq vitrinləri qırdığı vaxt etdi.
"Biz Corc Floydun ölümü ilə sarsıldıq. Lakin qəzəbli kütləyə dinc etirazı boğmağa imkan verə bilmərik. Əsas zərər çəkənlər qanuna tabe olan vətəndaşlar və əhalinin yoxsul təbəqələridir. Və mən onları qorumaq üçün mübarizə aparacağam", - o, müraciətində deyib.
"Mən qanun və qaydanın prezidentiyəm", - Tramp vurğulayıb. Demək lazımdır ki, bu şüar Amerikaya çox yaxşı tanışdır.
1968-ci ildə də ölkə prezident seçkilərinə hazırlaşırdı: bu zaman Vyetnamda müharibəyə qarşı kütləvi nümayişlər, qadınlara və irqi azlıqlara dəstək aksiyaları baş verirdi. Qaradərililərin hüquqları uğrunda mübarizə aparan məşhur Martin Lüter Kinqin, daha sonra isə böyük ümidlər bəslənən senator Robert Kennedinin qətlə yetirilməsindən sonra Riçard Nikson "qanun və qayda" şüarı altında seçkilərə qoşuldu.
"Bütün problemin həqiqətən də qaradərililərdə olduğunu qəbul etməlisiniz", - həmin vaxt Ağ Ev administrasiyasının rəhbəri Harri Holdeman bildirirdi. O vaxtdan bəri qaradərili amerikalılar "qanun və qayda" şüarını polis özbaşınalığı ilə assosiasiya edirlər.
Dinc etirazda dinclikdən əlamət qalmadı
Tramp hazırkı qırğınları daxili terrorizm adlandırır. Xalqa müraciətində prezident kiçik biznes sahiblərinin xəyallarının üsyançıların əlində dağıdıldığını qeyd edib.
İnternetdə küçə soyğunçuluğunun videogörüntüləri çoxdur. Soyğunçular vitrinləri qırır, malları çıxarır, divarları, pəncərələri və qapıları yazırlar. Məsələn, Santa-Monikada "Vans" idman geyim mağazasından, demək olar ki, hər şeyi oğurlayıblar. "Fox 11" telekanalının jurnalistləri yoldan keçənlərdən əllərindəki ayaqqabı qutularını haradan götürdüklərini soruşanda onlar cavabdan sakitcə uzaqlaşıblar. Yaxında isə heç bir polis olmayıb.
Bu, bütün ölkədə baş verir. Hakimiyyətin vandalizmə son qoymaq çağırışları isə boşa gedir. Mülkiyyəti dinc etirazçılar və biznes sahibləri özləri qoruyurlar.
Məsələn, Santa-Monikada əlində "zorakılığı dayandırın" plakatı ilə bir qız mağazalardan birinin qapısına çıxıb. Onu itələməyə çalışıblar, hətta onun üstünə tüstü qumbarası da atıblar, amma qız qorxmayıb. Tezliklə qaradərili sakin əlində "biz etiraz edirik, qarətçilik etmirik" plakatı ilə ona qoşulub. Bu gənclər dinc mitinqçiləri nüfuzdan salan soyğunçulara mane olmaq üçün xüsusi olaraq şəhərin mərkəzinə gəliblər.
San-Dieqodakı hadisə isə rus mafiyası haqqında zarafatları xatırladıb. Keçmiş SSRİ respublikalarından gəlmələr San-Dieqoda "Pushkin" restoranını müdafiə ediblər. Məkanın sahibi Ayk Qazaryan RİA Novosti-nin müxbirinə etiraf edib: tez başa düşüb ki, özü hərəkət etməlidir.
"Mənim kimi respublikaçı düşüncəsinin tərəfdarı olan çox sayda dostum var (etirazçılardan fərqli olaraq - red.). Bazar günü başa düşəndə ki, xoşagəlməz hallar mümkündür, hamını çağırdım — yarım saatdan sonra onlar restoranın yanında idilər. Tapança və tüfənglə 12 nəfər. Silah qanunidir, biz ondan istifadə etmək təlimini almışıq. Əlbəttə ki, öz yerimizdə özünümüdafiə üçün bizim ondan istifadə etməyə haqqımız var", - Qazaryan bildirib.
Onlar yalnız "Pushkin"i deyil, həm də bir sıra qonşu müəssisələri, o cümlədən İraqdan olan yaşlı kişiyə məxsus alkomarketi də xilas ediblər.
Nyu-Yorkdakı Bruklində isə polis fəaliyyət göstərmədiyinə görə şəhər sakinləri asayişi qorumaq üçün patrullarda birləşirlər.
"Biz yalnız müdafiə üçün buradayıq. Biz irqçiliklə mübarizəyə və etiraz hüququna hörmət edirik. Amma ailələrimizlə yaşadığımız yeri dağıtmağa heç kimin haqqı yoxdur. Nyu-York merinə bizi müdafiə etmədiyinə görə ayıb olsun", - patrulun təşkilatçıları Ayzek Boltyanski və Devid Brodski deyiblər.
Qəzəb hüququ
Yerli hakimiyyətin fəaliyyətsizliyindən çoxları narazıdır. Nyu-York meri Bill de Blazio soyğunlara göz yummaqda ittiham olunur. Bu yaxınlarda onun qızı küçə toqquşmaları zamanı həbs edilib. Ştatın qubernatoru Endryu Kuomonu da qınayırlar, hərçənd bu yaxınlaradək onu koronavirus epidemiyasına qarşı mübarizənin qəhrəmanı kimi qəbul edirdilər.
Bazar ertəsi günü de Blazio hərbçiləri cəlb etməyin təhlükəli olduğunu, bunun yalnız vəziyyəti pisləşdirəcəyini deyib. "Silahlı qüvvələr yaşayış məntəqələrinə daxil olanda yaxşı heç nə baş vermir", - o, əmindir. Buna baxmayaraq, küçələrdə polislərin sayı iki dəfə artırılıb - dörd mindən səkkiz minə qədər. Şəhərdə komendant saatı elan edilib.
Digər regionların rəhbərləri də (əsasən demokratlar) Milli qvardiyanı işə salmağa tələsmirlər. De Blazionun arqumentlərini Oreqon qubernatoru Keyt Braun, İllinoys qubernatoru Cey Robert Pritsker, Nevada qubernatoru Stiv Sisolak və Miçiqan qubernatoru Qretçen Uitmer də təkrarlayırlar. Vaşinqton ştatının başçısı Cey İnsli hərbi birləşmələri hazır vəziyyətə gətirib, lakin onları şəhərlərə hələ ki, salmayıb.
Lakin Tramp özü hərbçiləri küçələrə çıxaracağını deyib. Prezident baş komandan olsa da ştatlar ərazisində federal silahlı qüvvələrdən öz istəyinə uyğun istifadə edə bilməz. Lakin o, 1807-ci ilin üsyan haqqında qanunu tətbiq etsə, Milli Qvradiya onun fərmanı ilə qubernatorlara baş qoşmadan hərəkət edəcək. Sonuncu dəfə 1992-ci ildə ata Corc Buş Los-Ancelesdə etirazlar zamanı belə edib. Həmin etirazlar dörd ağdərili polisin qaradərilini döyməsinə görə başlamışdı.
Politoloq-amerikanist Dmitri Drobnitski hesab edir ki, qubernatorların etirazçılarla münasibətləri gərginləşdirmək istəməməsi siyasi xarakter daşıyır. "Demokratların əsas vəzifəsi Trampa ikinci müddətə yenidən seçilməyə imkan verməməkdir. Etiraz olmadığı müddətcə insanları karantində saxlamaq mümkün idi. İndi isə onlara qəzəb hüququ verilib. Trampı pis görünməyə məcbur etmək lazımdır, çünki demokratların ritorikasına görə, o, irqçidir və cəmiyyətdə nifrət ab-havasını yaradıb", - o deyir.
"Əgər iğtişaşlardan sonra prezident Milli Qvardiyanın köməyi ilə idarəetməni ələ keçirsə, o, siyasi xal qazanacaq və onda demokratların nə dediyinin əhəmiyyəti olmayacaq. "Tramp, gəl və qayda-qanunu bərpa et". Tərəddüd edən ştatlar kimə səs vermək lazım olduğunu biləcək", - ekspert qeyd edir.
O vurğulayır ki, ölkədə irqi ayrı-seçkiliklə bağlı vəziyyət həqiqətən də dəhşətlidir. Və etirazlardan danışarkən bunu unutmaq olmaz.
"Demokratlar nəinki Trampın səmərəsizliyini nümayiş etdirmək, həm də azlıqlardan olan seçiciləri qorxutmamağa çalışırlar", - Ali İqtisad Məktəbinin Avropa və Beynəlxalq Kompleks Tədqiqatlar Mərkəzinin direktor müavini Dmitri Suslov qeyd edir.
"Onlar ağdərili olmayan əhali arasında dəstəyi itirməkdən çox qorxurlar. Seçkidə Co Baydenin əsas dayaqlarından biri məhz afroamerikalılardır", — ekspert bildirir.
Həmsöhbət əlavə edir: "Demokratlar Trampı nüfuzdan salmağa çalışaraq mülayim və tərəddüdlü elektoratı qorxuda bilərlər. Tramp isə sərt tədbirlərə əl atır ki, bu da zorakılığın və ölümlərin daha da artmasına səbəb ola bilər".
Amerika cəmiyyəti onsuz da çox parçalanıb. Etirazlar sadəcə ziddiyyətlərin dərinliyini vurğulayır. Sadə insanlar həm polis özbaşınalığına, həm də soyğunçuluğa etiraz edir, demokratlar və respublikaçılar isə hələ də razılığa gələ bilmirlər.
Üsyan haqqında qanunun ata Corc Buşun siyasi karyerasında hansı rolu oynadığını demək çətindir. Lakin 1992-ci ildə keçirilən seçkidə o uduzdu. Tramp isə açıq-aydın sərtliyə üstünlük verir. Bunun nə ilə nəticələnəcəyini yaxın gələcək göstərəcək.
