BAKI, 2 yanvar — Sputnik. 1839-cu ilin bu günü — 2 yanvar tarixində Lui Dager Ayın ilk fotoşəklini çəkib. Ondan əvvəl — 1834-1836-cı illərdə Vilhelm Biya və İohann Henrix Midler tərəfindən daha dəqiq olan "Ay xəritələri" kitabı hazırlanıb. Daha sonra onların işləri 1837-ci ildə "Ay" əsərində (almaniyalı Der Mond) toplanıb. Bu əsərdə ilk dəfə Ayın dəqiq triqonometrik xüsusiyyətləri qeyd olunmuş, mindən çox dağın yüksəkliyi dəqiqliklə hesablanıb.
Qeyd edək ki, Ay — Yerin yeganə daimi təbii peykidir. Ay insanların Yerdən kənarda ayaq basdığı yeganə kosmik cismdir. Ay Günəş sistemində yerləşən peyklər arasında ölçüsünə görə beşinci, ətrafında döndüyü planetin ölçülərinə nəzərən isə birincidir. Ay sıxlığına görə Günəş sistemində sıxlığı məlum olan peyklər arasında İodan sonra ikincidir.
Ayın təqribən 4,5 milyard il bundan əvvəl formalaşdığı ehtimal olunur. Ayın formalaşması ilə bağlı bir sıra fərziyyələr olsa da, ən geniş yayılmış fərziyyəyə görə Yer təqribən Mars böyüklüyündə olan Teya adlı planetlə toqquşub və toqquşma nəticəsində boşluğa saçılan maddələr Yerin cazibə qüvvəsi ətrafında hərəkət edərək tədricən Ayı formalaşdırıb.
Ay Yerlə sinxronizə olunmuş şəkildə hərəkət edir. Bu səbəbdən də Yerdən baxan müşahidəçi Ayın həmişə eyni tərəfini görür. Ayın Yerdən görünən tərəfində maqma ilə örtülmüş tutqun Ay dənizləri, qədim parlaq kristal yaylaqları və zərbə kraterləri var. Ay Günəşdən sonra Yerdən görünən ən parlaq ikinci kosmik cismdir. Yerdən parlaq ağ rəngdə görünməsinə baxmayaraq Ayın səthi əslində tutqundur. Ayın Günəş işıqlarını əks etdirməsi sadəcə aşınmış asfaltın göstəricisindən bir az çoxdur. Göydə qabarıq şəkildə görünməsi və fazalarının nizamlı şəkildə təkrarlanması səbəbindən Ay qədim dövrlərdən bəri mədəniyyətlərə önəmli şəkildə təsir göstərib, müxtəlif xalqların təqvimində, incəsənətində və mifologiyasında mühüm yer tutub.
Ayın cazibə qüvvəsinin təsirindən Yerdə qabarma və çəkilmə hadisəsi baş verir və günün uzunluğu cüzi də olsa artır. Ay ölçülərinə görə Günəşdən çox kiçik olsa da, Yerlə müqayisədə hər iki cismin uzaqlıq fərqi səbəbindən Günəş tutulması adlanan Ay diskinin Günəş diskini tam örtməsi hadisəsi baş verir. Ay tədricən Yerdən uzaqlaşdığı üçün uzaq gələcəkdə Yerdən görünən ölçüsü kiçiləcək və tam Günəş tutulması baş verməyəcək.
Ayı öyrənmək üçün kosmosa buraxılan ilk kosmik gəmi, SSRİ-nin "Luna" proqramı çərçivəsində 1959-cu ildə Aya göndərilən "Luna 1" kosmik gəmisidir. ABŞ tərəfindən Ayı öyrənmək üçün "Apollon" proqramı çərçivəsində 1968-ci ildə "Apollon 8" kosmik gəmisi Aya göndərilib. 1969-1972-ci illərdə "Apollon" proqramı çərçivəsində daha altı kosmik gəmi Aya göndərilib. Aya uğurlu eniş həyata keçirən ilk insanlı kosmik gəmi "Apollon 11" olub.
Bu missiyalar nəticəsində Yerə Ay süxurlarından 380 kq nümunə gətirilib. Bu nümunələr nəticəsində Ayın mənşəyi, daxili strukturunun quruluşu və geoloji inkişafı haqqında mühüm məlumatlar əldə olunub. 1972-ci ildə göndərilən "Apollon 17" kosmik gəmisindən sonra Aya yalnız insansız kosmik gəmilər göndərilib.
