"Hazırki çətin şəriatdə təmas xəttinin tam demilitarizasiyasından danışmaq çətindir". Bu barədə ATƏT-in Minsk qrupunun amerikalı həmsədri Riçard Hoqland "Amerikanın Səsi" radiosunun Azərbaycan və erməni dili versiyalarına açıqlamasında deyib.
"İki silahlı tərəf bir-biri ilə qarşı-qarşıyadırsa, hərbi toqquşma ehtimalı həmişə var. Buna görə ilk növbədə təmas xəttindən snayperləri çıxarmaq, müşahidəçilərin sayını artırmaq və ərazidə xüsusi avadanlıq yerləşdirmək lazımdır" — deyə o, bildirib.
Hoqland Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli üçün çərçivə sənədinin olduğunu deyib, lakin tam kompromisin əldə olunması üçün çox iş görülməli olduğunu əlavə edib.
Görünən budur ki, Qarabağ münaqişəsi Azərbaycana təzyiq üçün supergüclərin əlində bir vasitədir. Ermənistan faktiki olaraq atəşkəsi hər gün pozur. Bakıya öz ərazi bütövlüyünü qorumaq üçün hərbi gücə əl atmaqdan başqa yol qalmır. Əgər Azərbaycan öz torpaqlarını azad etmək istəsə, bunu etnik təmizləmə kimi qiymətləndirmək cəhdləri ola bilər. Bu baxımdan, Azərbaycan diplomatik cəhdlərə üstünlük verir. Bu baş verərsə, münaqişənin miqyası daha da genişlənə bilər. Hər halda müharibənin başlaması real deyil. Bu isə bölgədə sabitliyin pozulması və Qərbin enerji təhlükəsizliyinin zədə alması qorxusunu yaradır. Supergüclər heç bir halda Qarabağ savaşının yenidən alovlanmasına imkan verməyəcək. Odur ki, indidən bu problemi həll etmək və savaş variantını bir dəfəlik gündəlikdən çıxartmaq arzusundadırlar.
Münaqişənin həll edilməməsinin əsas səbəbi Ermənistanın rəsmi Bakı tərəfindən Qarabağa muxtariyyət verilməsinə razı olmaması və azərbaycanlı qaçqınları qovulduqları ərazilərə buraxmaqdan imtina etməsidir. Xatırladaq ki, 25 il bundan əvvəl Azərbaycan parlamenti Dağlıq Qarabağın muxtariyyatını ləğv etmişdi. Əslində ölkə başçısı tərəfindən bir daha səsləndirilən bu təklif yeni bir təklif deyil. Bu təklif ilk olaraq Heydər Əliyev tərəfindən irəli sürülüb. O, Dağlıq Qarabağa Naxçıvan statusuna bənzər yüksək statusun verilməsini təklif etmişdi. O zaman Ermənistan tərəfi buna razı olmadı. Bu gün də həmin təklifin yenidən ortaya atılacağı, rəsmi İrəvan tərəfindən qəbul edilib-edilməyəcəyi ciddi sual altındadır.
Digər tərəfdən burada əsas məsələ bu təklifə Rusiyanın necə reaksiya verəcəyi ilə bağlıdır. Amma burada bir mövzuya diqqət yetirmək lazımdır. Əgər Dağlıq Qarabağa yüksək status veriləcəksə, onun idarə etməsi necə olacaq? Dağlıq Qarabağın idarə edilməsində orada yaşayan azərbaycanlılar iştirak edəcəklərmi? Digər tərəfdən, Bakı, İrəvan və digər paytaxtların Dağlıq Qarabağla əlaqələri necə qurulacaq? Bütün bu suallara cavab tapmamış, bu istiqamətdə təmərküzləşmək düzgün olmazdı. Bu suallar mütləq cavablandırlmalıdır. Ölkə başçısı da qeyd edib ki, Dağlıq Qarabağın ətrafındakı rayonların qaytarılması tələb kimi irəli sürülür. Bu tələbə Ermənistan nə dərəcədə razı olacaq?
Azərbaycan yalnız ərazi bütövlüyü çərçivəsində Dağlıq Qarabağa ən yüksək muxtar status verməyə hazırdır. Bu baxımdan, Azərbaycanın Xankəndinə verə biləcəyi ən yüksək muxtar status "Madrid prinsipləri" əsasında həyata keçirilə bilər. Ermənistan əvvəlki tək "Yeniləndirilmiş Madrid prinsiplərini" qəbul etmir, fəal vasitəçilik funksiyasını həyata keçirən Kreml isə bu məsələdə İrəvana təzyiq etməyi düşünmür. Əksinə, Rusiya Ermənistanla Gümrüdəki hərbi bazanın vaxtının uzadılmasına dair anlaşma imzalayıb. Anlaşmanın yeni maddəsinə görə, Rusiyanın hərbi bazası bundan sonra Ermənistanın təhlükəsizliyinə də cavabdeh olacaq.
"Yeniləndirilmiş Madrid" planının ümumi mahiyyəti bəllidir: işğal altındakı 5 rayon (Ağdam, Füzuli, Zəngilan, Qubadlı və Cəbrayıl) və Laçının 13 kəndi azad edilir, qaçqınlar geri qayıdır, bütün kommunikasiya xətləri açılır, Dağlıq Qarabağ üçün aralıq status müəyyənləşdirilir, bölgədə tərkibi hələ bəlli olmayan sülhməramlı qüvvələr yerləşdirilir, Laçın və Kəlbəcərin boşaldılması tarixi dəqiqləşdirilir və gələcəkdə Dağlıq Qarabağın yekun statusu ilə bağlı referendum keçirilir.
Bakı bəzi istisnalarla bu prinsipləri ümumən qəbul etdiyini açıqlayıb. Rəsmi İrəvan isə tərəddüd edir. İrəvan bütün maddələrin Dağlıq Qarabağın yekun statusuna bağlanmasını istəyir və Dağlıq Qarabağın yekun statusunu müəyyənləşdirəcək referendum məsələsinə konkretlik gətirməyi tələb edir. Rəsmi Bakı status məsələsini ümumilikdə rədd etməsə də, planın ilkin maddələri yerinə yetirildikdən sonra bu mövzunun müzakirəsinin mümkün olduğunu vurğulayır. Əslində söhbət "mərhələli" və "paket" həll variantlarından gedir. Azərbaycanın "əvvəlcə torpaqlar işğaldan azad edilsin, qaçqınlar geri qayıtsın, sonra o biri məsələlərin müzakirəsi mümkündür" tələbi "mərhələli həll" planına uyğundursa, Ermənistanın bu deyilənlərin statusla birgə həll olunması tələbi isə "paket həll" variantı deməkdir.
Aydındır ki, Azərbaycan referendum tarixini qeydə alacaq həll planına yaşıl işıq yandıra bilməz. Çünki bu, faktiki Dağlıq Qarabağa müstəqillik yolunun açılması demək olardı. Qarabağa nə qədər azərbaycanlı qaçqın qayıtsa da, bütün hallarda məhz Dağlıq Qarabağda nisbət uzun müddət ermənilərin xeyrinə olacaq. Bu nisbətdə keçirilən istənilən referendumun nəticəsi isə əvvəlcədən bəllidir. Bəs "Dağlıq Qarabağa dünyada mövcud olan ən yüksək muxtariyyət verilə bilər" sualına cavab tapmağa çalışaq. Bunun nə demək olduğunu anlamaq üçün dünyada mövcud olan muxtariyyət modellərinə diqqət yetirmək lazımdır.
Aparılan araşdırmalar göstərir ki, Avropa, Amerika və Asiya qitələrini əhatə edən fərqli modellərin ana xətti eynidir: ilkin illərdəki separatçılıq, müstəqillik tələbləri, ardınca az və ya çox sayda terror aktları və ən sonda birgə yaşamanın verdiyi üstünlüklərə qayıdış. Bu ana xətt erməni separatçılarının "bir münaqişə o birinə bənzəmir" deyiminin işə yaramadığını ortaya qoyur. Dağlıq Qarabağın dünyadakı muxtariyyət modellərindən fərqi nədir? Azərbaycanın istəyi budur ki, əvvəlcə işğal altındakı torpaqlar boşaldılsın, keçmişdəki əlaqələr bərpa olunsun, iki xalq arasında inam atmosferi formalaşsın, Dağlıq Qarabağ erməniləri muxtariyyətin geniş səlahiyyətlərindən yararlansınlar ki, gələcəkdə referenduma ehtiyac qalmasın, ermənilər də belə bir şəraitdə müstəqilliyin uçuruma, yeni müharibə və qırğınlara yol açdığını anlasınlar.
Əslində Azərbaycanın tərkibindəki muxtariyyət təcrübəsinə də müraciət etmək olar. Söhbət Naxçıvan Muxtar Respublikasından gedir. Naxçıvan Muxtar Respublikası hüquqi statusuna görə Azərbaycan Respublikasının tərkibində muxtar dövlətdir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına görə muxtar respublikada dövlət hakimiyyəti hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi əsasında təşkil edilir; qanunvericilik hakimiyyətini Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məclisi – parlamenti həyata keçirir. Beləliklə, siyasi və iqtisadi zəmində kifayət qədər geniş səlahiyyətlərə malik olan Naxçıvan inkişaf yolunu özü müəyyənləşdirir. Əlbəttə, Naxşıvandakı hazırki idarəetməylə bağlı xeyli suallar var, ancaq önəmli olan hər iki tərəfin səlahiyyət bölgüsünə riayət etməsidir. Yəni Naxçıvan nümunəsi göstərir ki, Dağlıq Qarabağ da ona verilən səlahiyyətlər çərçivəsində bölgənin inkişafı, qanunverici və icraedici institutların formalaşmasını təmin edə bilər, yaranan suallar isə dialoq çərçivəsində Xankəndi ilə Bakı arasında həll oluna bilər.
Dünyada Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinə uyğun modellər haqqında danışdıqda ən çox Finlandiyaya məxsus isveçlilərin yaşadığı Aland adaları misal çəkilir. Dağlıq Qarabağın gələcək statusunu əsasən bu modellə müqayisə edirlər. Təsadüfi deyil ki, ATƏT-in Parlament Assambleyası Aland modelinin Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllində əsas kimi götürülə biləcəyini irəli sürmüşdü. İsveçlə Finlandiya arasında bağlanmış müqaviləyə əsasən, Aland əhalisi dilini, mədəniyyətini, adətlərini saxlamaq hüququ alır, bununla assimilyasiya olunmaq təhlükəsi aradan qalxır. İsveç adalardakı isveçlilərin təhlükəsizliyinə və soydaşları ilə maneəsiz əlaqə yaratmağa təminat alır. Laqtinqin hüquqi səlahiyyətləri təhsil və mədəniyyəti, səhiyyə və iqtisadiyyatı, nəqliyyatı, kommunal təsərrüfatı, polisi, poçtu, radio və televiziyanı əhatə edir. Bu sahələr üzrə Alandın suveren dövlət səlahiyyətləri var. Qalan qanunvericilik səlahiyyətlərinin hamısı – xarici siyasət, mülki məcəllənin əsas hissəsi, məhkəmə və cinayət hüququ, gömrük və pul dövriyyəsi Finlandiyanın səlahiyyətlərinə daxildir. Aland əhalisinin mənafeyini qorumaq üçün Finlandiya parlamentinə arxipelaqdan bir deputat seçilir. Adaların qubernatorunu laqtinqin razılığı ilə Finlandiyanın prezidenti təyin edir. İqtisadiyyat sahəsindəki münasibətlər də sadə quruluşa malikdir: Finlandiya hökuməti vergiləri, gömrük rüsumlarını və başqa ödəncləri bütün ölkədə tətbiq edilən qaydalarla yığır. Arxipelaqın xərcləri dövlət büdcəsindən ödənir. Dövlət öz borcunu çıxandan sonra gəlirlərin bir hissəsini arxipelaq üçün ayırır. Qalan məbləği laqtinq büdcə maddələri üzrə bölüşdürür. Finlandiya prezidentinin laqtinqin qəbul etdiyi qanunlara veto qoymaq hüququ var. Prezident ona göndərilmiş qanunlara yalnız iki halda – adaların parlamenti öz səlahiyyət həddini aşanda və ya qəbul edilmiş qanun Finlandiyanın daxili və xarici təhlükəsizliyinə qorxu yaradanda veto qoya bilər. Aland Skandinaviya ölkələri ilə birbaşa əməkdaşlıq edə bilir. Skandinaviya ölkələri Nazirlər Şurasının işində Aland hökuməti də iştirak edir. Xarici siyasət Finlandiya hökumətinin və parlamentinin səlahiyyətinə daxildir. Lakin Finlandiya Alandın daxili işlərinə təsir göstərə biləcək beynəlxalq müqavilə imzalayanda bu müqavilənin qüvvəyə minməsini laqtinqlə razılaşdırmalıdır. Beləliklə, Aland modelini Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli üçün tətbiq etsək, bölgənin yerli parlamenti daxili məsələlər və büdcə ilə bağlı qərarlar qəbul edə, hökuməti formalaşdıra bilər.
Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli haqqında danışılarkən, zaman-zaman Tatarıstan modelinə də istinad edilir. Rusiya Federasiyasının tərkibində muxtar respublika olan Tatarıstan 1990-cı il avqustun 30-da dövlət suverenliyi haqda bəyannamə qəbul etdi. Suverenlik haqqında bəyannaməyə görə, bölgə rəsmən Tatarıstan Respublikası adlandırılır. Tatarıstanın suverenlik aktında yazılıb ki, Tatarıstan Respublikasının statusu Tatarıstan Respublikası və Rusiya Federasiyasının birgə razılığı olmadan dəyişdirilə bilməz. Eyni zamanda Tatarıstan Respublikası ərazisinin sərhədləri onun razılığı olmadan dəyişdirilə bilməz. Tatarıstan Respublikası öz səlahiyyətləri çərçivəsində müstəqil xarici iqtisadi əlaqələrdə iştirak edir. Tatarıstanın xarici ölkələrdə iqtisadi nümayəndəliklər açmaq hüququ var. Tatarıstan modeli də Dağlıq Qarabağ üçün uğurlu örnək ola bilər.
Dağlıq Qarabağın Tatarıstanın statusuna malik olması, müstəqil iqtisadi siyasət yürütməsi, iqtisadi sahədə müstəqil xarici razılaşmalar imzalaması, xarici ölkələrdə iqtisadi nümayəndəliklər açması, yerli hakimiyyət institutları formalaşdırması və qəbul edilən qanunların Azərbaycan qanunvericiliyi ilə uzlaşdırılması, bir sözlə yerli hakimiyyətin böyük idarəçilik səlahiyyətlərinə malik olması deməkdir.
Madrid prinsiplərində Dağlıq Qarabağ üçün aralıq status nəzərdə tutulub. Bu status qeyri-müəyyən keçid dövründə hər iki tərəf üçün məqbuldur. Aralıq status aşağıdakı nəticələrin əldə olunmasına xidmət edə bilər: Dağlıq Qarabağın təhlükəsizliyinə və özünü idarə etməsinə təminat verilir; İşğal altındakı torpaqlar boşaldılmağa başlanır, dəhliz məsələsi həll olunur və kommunikasiya xətləri açılır; Ermənistanın Azərbaycanla yanaşı Türkiyə ilə də münasibətlərinin normallaşması prosesi başlayır, sərhədlər açılır, diplomatik münasibətlər bərpa olunur. Yaranmış vəziyyətdə bu, ən optimal variant kimi qəbul edilə bilər. Lakin bunun reallaşa bilməsi üçün vasitəçilərin İrəvana təzyiq etməsi lazım gəlir…
