BAKI, 23 fevral — Sputnik. Türk dünyasının yaddaşında qədim zamanlardan bəri qalan bir ad var. Bu, Nizami Gəncəvi Əbu Məhəmməd İlyas bin Yusifin adıdır.
Azərbaycanın adını çəkəndə Nizami, Nizaminin adını çəkəndə isə Azərbaycan yada düşür. O, 1141-1209-cu illərdə yaşayıb. Özündən sonra ölməz bir miras qoyan Nizami, türk və fars dünyasının ortaq oğludur.
O, yalnız şərq poeziyasının görkəmli nümayəndəsi deyil, eyni zamanda bir çox məsləkdaş üçün müəllimə çevrilmiş şair-mütəfəkkirdir. Milli folklor nümunəsi ilə yazılan nəsr hekayəsini fars poeziyası ilə birləşdirərək o, poeziya və nəsr arasında bir ahənglik yaradıb.
Nizaminin əsərləri orta əsrlərdə Türkiyədə, Ermənistanda, İraqda, Gürcüstanda, Əfqanıstanda və İranda geniş yayılıb. Onun poeziyası Hafiz, Cəlaləddin Rumi və Saadinin yaradıcılıq məktəbinə çevrildi. Epik cərəyanın şərq məktəbləri modelində yazılmış "Xosrov və Şirin", "Leyli və Məcnun" və "İsgəndər" əfsanələri bu gün bəşəriyyətin, xüsusən də türk dünyasının ortaq irsinə çevrilib və onun anadan olmasından 850-ci ildönümü 1991-ci ildə UNESCO çərçivəsində qeyd olunub.
Sputnik Azərbaycan xəbər verir ki, bu fikirlər Qazaxıstan Milli Elmlər Akademiyasının akademiki Ualixan Kalijanın Nizami Gəncəvi haqqında yazdığı məqaləsində yer alıb.
Müəllif qeyd edib ki, Nizami siyasi qeyri-sabitlik dövründə yaşayırdı. Nizaminin əsərləri Şərq, fars və dünya ədəbiyyatının gələcək inkişafına böyük təsir göstərib.
Nizami doğma şəhəri haqqında geniş məlumatlar yayaraq, onun tanınmasına böyük töhfə verib. Nizaminin yaşadığı dövrdə Gəncə İran mədəniyyətinin mərkəzlərindən biri idi, buna təkcə 24 fars şairinin bir fars poeziyasının antologiyasında toplanan şeirləri dəlalət edir. Gəncənin İran dilində danışan əhalisi arasında, şəhərdə və onun ətrafında yaşayan kürdləri qeyd etmək lazımdır ki, onların orada əhəmiyyətli dərəcədə mövcudluğu kürd mənşəli Şəddadi sülaləsi nümayəndələrinin hakimiyyəti ilə mümkün olub. Bəzi tədqiqatçılar Nizaminin atasının Qumdan köçməsini və Nizaminin valideynlərinin Nizaminin doğulduğu Gəncədə yerləşməsini Gəncədəki kürdlərin imtiyazlı mövqeyi ilə izah edirlər.
Nizamidən bir əsr sonra yaşamış fars tarixçisi Həmdallah Kazvani Gəncənin İranın ən zəngin və inkişaf etmiş bölgəsi olduğunu yazırdı.
Azərbaycan, Arran və Şirvan Xorasanda fars mədəniyyətinin çiçəklənən mərkəzləri idi. Bu üslub Azərbaycan məktəbinə aiddir. Epitet, fəlsəfi dünyagörüşü, lütf və ifadə qabiliyyəti üzərində qurulmuş bu şeir məktəbi bu gün də öz mövcudluğunun davam etdirir. Nizami poeziyasının qafiyələrini bir insanın sevgi, hiss və mənəvi axtarışları üzərində qurulmuş lirik şeirlərdə görmək mümkündür.
Şairin şəxsi adı İlyasdır, atasının adı Zəkinin babası Yusif idi, oğlu Məhəmmədin anadan olmasından sonra sonuncunun adı da belə səslənməyə başlayan şairin tam adına daxil edildi: Əbu Məhəmməd İlyas ibn Yusif ibn Zəki Muəyyəd. Bəzi tədqiqatçılar onun adını başqa bir formada Nizam əd-Din Əbu Məhəmməd İlyas ibn Yusif ibn Zəki ibn Muəyyəd Nizami formasında təqdim edirlər.
Bir çox tarixi məlumatın olmasına baxmayaraq, Nizaminin dəqiq doğum ili məlum deyil. Ancaq bir çox alim tarixi məlumatları müqayisə edərək, onun 1141-ci ildə anadan olduğu qənaətinə gəlib. Tədqiqat UNESCO-nun dəstəyi ilə həyata keçirilib. Tarixi məlumatları Nizaminin əsərləri ilə müqayisə edərkən bu tarixin gerçəkliyə uyğun olduğu qənaətinə gəlmək olar.
Məsələn, "Xosrov və Şirin" şeirinin açılış hissəsində o, bu cür yazır:
Fələk yaradırkən deyib şir "şir",
Lakin bu vücudum bir yun heykəlidir,
Deyiləm düşmənlə vuruşan şirdən.
Yetər ki, özümlə döyüşürəm mən!
Yaradıcılığını öyrənərkən şairin Şir bürcü altında doğulduğu qənaətinə gəlirik. Eyni fəsildə şair qırx yaşından bəhs edir. Və tarixdən bəllidir ki, o, poemanı hicri təqvimi ilə 575-ci ildə yazmağa başlayıb. Bu səbəbdən bu təsadüfləri yaxından araşdırdıqda onun hicri təqvimi ilə 535, yəni 1141-ci ildə anadan olması şübhəsizdir.
Şairin doğulduğu yer barədə yekdil fikrə gəlmək asan deyildi. Lütf həci Əli bəyin "Atəşkida" (XVIII əsr) bioqrafik əsərində Qum bölgəsinin İranın mərkəzində olduğu qənaətinə gəlinir. Görünür bunun səbəbi "İsgəndərnamənin" bəzi sətirləri idi. Aşağıdakı sətirlər nəzərdə tutulur:
Mən Kuxistandanam
Təfrişdə bir şair vardır
Nizaminin məşhurluğu oradan gəlir
Nizaminin orta əsrlərdəki bioqraflarının çoxu (Əbu Səid-əd-din, XIII əsr, Dövlətşah Səmərqəndi, XV əsr) Gəncəni Nizaminin doğulduğu, yaşadığı və öldüyü şəhər kimi göstərir. Akademik E.E.Bertels qeyd edirdi ki, Nizaminin əlyazmalarının ən yaxşısında və ən qədimində Qumdan bəhs olunmur. Hazırda akademik müəlliflər tərəfindən qəbul edilmiş bir fikir var ki, Nizaminin atasının Qumdan gəldiyi, lakin Nizaminin özünün Gəncədə anadan olub.
Nizaminin yaşadığı və işlədiyi dövr Sultan Səlcuqun zəfər dövrü idi. Alimlər, "İsgəndərnamədə" qeyd olunan Təfriş şəhərinin Zərdüşt dininin mərkəzi olduğunu və Tehranın 222 kilometr aralıqda İranın mərkəzində yerləşdiyini qeyd etdilər. Hər halda, yalnız Nizaminin bütün bu bölgələri Azərbaycan torpaqları kimi qəbul etdiyi məlumdur.
Şair erkən yaşlarda yetim qaldı və əmisi Xoca Ömərin yanında böyüdü.
Nizami dövrünün standartlarına görə o, çox yaxşı təhsil alıb. Yaradıcılığını dərindən araşdıran tədqiqatçılar Nizaminin nəinki ərəb, fars ədəbiyyatı, həm də riyaziyyat, astronomiya, astrologiya və kimya və İslam hüququ məsələlərində ensiklopedik biliklərinin yüksək səviyyədə olduğuna şahidlik edirlər.
Nizami saray şairi olmaq istəmirdi, çünki belə bir rolda dürüstlüyünü itirəcəyindən qorxurdu və hər şeydən əvvəl yaradıcılıq azadlığını istəyirdi. Buna görə də şeirdə ruhda və qəlbdə yığılmış həyat şəkillərini təsvir edirdi. Onun şöhrəti uzaqlara yayıldı. Şeirləri kəskinliyi və fəlsəfi mənası ilə seçilirdi və şeirlər yalnız ifadəli deyil, həm də tarixi əhəmiyyət daşıyırdı. Qafqaz dağlarının ətəyində, Gəncədə yazılan şeirləri sonsuz çöllərə yayılıb. Beləcə, "Leyli və Məcnun" bir növ özünəməxsus ifaçılıq məktəbi formalaşdığı Qazaxıstan çöllərinə çatıb.
Aşiq olmağın insan həyatının ayrılmaz bir hissəsi, tükənməz bir sevgi mənbəyi olduğunu poeziyada mədh edən Nizami ölməz şeirlərin müəllifi olub.
Gündəlik qayğılar yaradıcı insanın gündəlik çətinliklərindən biri idi. Bu səbəbdən də o dövrlərdə əsərlərini öz ölkələrinin xanlarına və əmirlərinə çatdırmaq adət idi. Buna görə Nizami məşhur "Ləyli və Məcnun" poemasını Şirvanşaha, "Yeddi Gözəl" poemasını Marağa Atabəyinə (Əhmədirovlar) Ələddinə hədiyyə edib. Əlbətdə ki, bu cür hədiyyələrə görə şahlar səxavətlə mükafatlar verirdilər, bununla da özlərini sənət pərəstişkarları və şairlərə necə hörmət etdiklərini göstərmək istəyirdilər.
Nizami üç dəfə evləndi. İlk və sevimli həyat yoldaşı, qıpçaq xanımı Appak, Dərbənd hakimi Dara Müzəffərr əd-Din tərəfindən ona hədiyyə edildi. Appakı azad edən Nizami onunla evləndi. Qıpçaqların qızı da ona aşiq oldu və azadlıqdan imtina edərək şairlə ömür boyu qalmaq arzusunda olduğunu bildirdi. Nizami şeirlərində Appakın mənəvi və xarici gözəlliyini tərənnüm edirdi. Məhz bu dövrdə Şirvanşahın göstərişi ilə o, "Leyli-Məcnun" poemasını yazıb. 1174-cü ildə Məhəmməd adında oğlu dünyaya gəlib. Ancaq Appak doğuş zamanı ölür. Nizaminin ikinci arvadı, "Xosrov və Şirin" tamamlandıqda vəfat etdi.
- İlahi, hər poemaya görə niyə arvadımı qurban verməliyəm! – deyə, şair Nizami yazırdı.
Müxtəlif məlumatları müqayisə edən tarixçilər şair Nizaminin ölüm tarixi haqqında ortaq bir fikrə gəldilər. O, hicri təqvimi ilə 598-ci ildə, yəni 1201/1202-ci ildə vəfat edib. Bertelsin nəşr etdiyi ərəb yazısı və "İsgəndərnamədəki" sətirlər buna dəlalət edir. Bu poemanın ikinci variantında Nizaminin necə və nə vaxt öldüyü barədə məlumatlar var.
Onun altmış üç yaşı var idi,
Daha altı ay yaşadı və sənsuzluğa qərq oldu
Ətrafdakı kişilər barədə danışdı
Öz nəsitlərin dalınca gedəsi oldu
Belə ki, Nizami İran mədəniyyətini mənimsəməklə yanaşı, İran mədəniyyətinə yenilik gətirən bir şair-novator da idi. Keçmişlə bu günü birləşdirən yeni bir məktəb təsis etdi. Nizami "Yeddi Gözəl" poemasında "İran - dünyanın qəlbi" milli ruhunda aşağıdakı misralarla oxudu:
İran bir ürəkdir, bu aləm bədən,
Olmaz xəcalətli belə söz deyən.
Çünki ürəyidir bu yerin İran,
Ürək yaxşı olar bədəndən, inan!
Nizami ədəbi məktəbi fars, ərəb ədəbiyyatıdır. Lakin onun bütün dünyagörüşü Firdovsi, daha dəqiq desək, "Şahnaməsi" tərəfindən formalaşdırılıb. Qədim dövrün tarixçiləri Təbrizi, Sənai, Qurqani kimi şairlərin şeirlərinin Nizaminin dərsliklərinə çevrildiyini təsdiqləyirlər. Nizami, Firdovsini "Haxim", "müdrik", "gözüaçıq" hesab edir və poeziyasına heyran qalırdı.
Nizaminin poemaları fantastik dünyanın tapmacasını həll etmək cəhdləri ilə dəyərlidir. Poemalarında dramatik süjet, münaqişə, alleqoriya və həll yolları var. Nizami eyni bacarıq və dərinliklə həm adi insanları, həm də hökmdarları canlandırırdı. Nizami sənətkarları və ustaları xüsusi coşqu ilə təsvir edirdi. Nizami poemalarında tez-tez əsas obrazlara çevrilən sənətkarların, heykəltəraşların, memarların və musiqiçilərin obrazlarını çəkirdi.
Bundan əlavə, Nizami sufi ənənəsi ilə əlaqəli obrazları, əlamətlərini və insan xüsusiyyətlərini mənimsəyə bilib. O, xalqın zəngin irsini - əfsanə və nağılları toplayıb və bunlardan öz işində geniş istifadə edib. Nizami qızılgül obrazını ilahiliyin simvolik təsviri kimi istifadə edib. O, qızılgülü Məhəmməd peyğəmbərlə assosiasiya yaradırdı. Hər bir tanrı ilə müəyyən bir çiçəyin assosiasiya edilməsi İran ədəbiyyatında qurulmuş bir ənənədir.
Nizami qəti şəkildə əmin idi ki, dünyanın birliyi hesab, həndəsə və musiqi ilə qəbul edilə bilər. O, həmçinin numerologiyanı da bilirdi və rəqəmlərin bir-biri ilə əlaqəli bir kainatın açarı olduğuna inanırdı, çünki rəqəmlər sayəsində çoxluq birliyə, uyğunsuzluq isə harmoniyaya çevrilir. Məsələn, "Ləyli və Məcnun" şeirində adının - Nizaminin əbcədiyyəsini (numeroloji mənası) 1001 nömrəsi ilə əlaqələndirir:
Adım Nizamidir,
Mənası min və birdir.
Doğrudan da, Nizaminin "Leyli və Məcnun" poeması məcazlar və obrazlarla doludur. Nizami özü tərzini "nadir, yeni" kimi tərcümə olunan "qərib" adlandırdı. Özünü "sözlərin sehrbazı" və "görünməzlərin aynası" adlandırırdı. Nizami bəzi müəlliflərin "epiqram üslubu" adlandırdığı bir üslub yaratdı və yaratdığı aforizmlərin çoxu atalar sözünə çevrildi.
Nizami lirik poeziyasının yalnız kiçik bir hissəsi bu günə qədər gəlib çatıb, bunlar əsasən qasidlər (mədhiyyələr) və qəzəllərdir (lirik şeirlər). Nizaminin müəllifi olduğu lirik "Divanı" 6 qasid, 116 qəzəl, 2 kit və 30 rubaidən ibarətdir. Lakin, Nizaminin orta əsrlər bioqraflarına görə, bu, onun lirikasının yalnız kiçik bir hissəsidir. XIII-cü əsrdə fars şairi Camal əd-Din Xəlil Şirvani tərəfindən tərtib edilmiş, lakin ilk dəfə 1932-ci ildə təsvir edilmiş fars poeziyasının antologiyasında onun az sayda rübai (dördlük) günümüzə gəlib çatıb. Bir hissəsi məşhur qazax şairi Kalijan Bekhojin tərəfindən qazax dilinə tərcümə edilib. Onlara daha yaxından nəzər yetirək.
Mərhəmətlə dolu böyüklüyünlə sən bu kainatı yaradansan,
Sənin hər şeydə işıq saçan bir işığ var, bütün canlıların işlərini idarə edənsən
Bütün kainatı yaratdın, mövqeyimin sahibi sənsən,
Davamlı parlayan bir gün bütün bu işığı söndürən sənsən.
Bu, Allaha həmd deməkdir, yaradanın keyfiyyətlərini insanlara aydınlaşdırmaqdır. Yalnız iki sətirdən ibarət olan həmd ayələri yalnız Allahın həqiqi yolunu göstərir, həm də hər kəsi Allahın saleh yolunda getməyə çağıran ibrətamiz sözlərdir.
... Möhtəşəmliyini təriflə, adını padşahlardan ucal,
İnsanlığı və həqiqəti ilə başqalarını üstələsin.
Ölənə qədər dua et,
Cəhənnəmdən gələn səsdən oyanana qədər.
Allaha ibadət və dualar Nizaminin niyyəti, düşüncəsi və xəyalları ilə ifadə olunur. Allaha "Ulduzların cərəyanını və sirlərini oxudum", "Bu elmin işığı ilə işıqlandım" sözləri ilə ibadət edərək "Bu işığın zərbələrindən huşumu itirdim", "Mən özümü Sənə tapşırıram, gəl məni qurtar, ey Rəbbim, kömək et". Nizaminin həmin an müxtəlif çətinliklər yaşadığını hiss etmək çətin deyil.
Nizami məktəbi fars sərhədlərini və Azərbaycanın hüdudlarını aşaraq Avropaya gəlib çatıb. Buna yalnız bir nümunə gətirmək kifayətdir. Alman şairi İ.V.Qöte "Qərb-Şərq Divanını" fars poeziyasının təsiri altında yazıb. Qöte, Firdovsi, Ənvəri, Rumi, Saadi və Cami kimi fars şairləri sırasında Nizamiyə hörmət göstərirdi. "Qərb-Şərq Divanı" toplusunda Qöte Nizamiyə müraciət edərək onun poemaların qəhrəmanlarını yada salır:
Sevgi sevincsiz məhəbbət əzabı, -
Bunlar Şirin və Ferhaddır.
Dünyaya bir biri üçün gəldi, -
Bunlar Məcnun və Leylidir.
Leyli və Məcnun Nizamidən sonra digər şairlər tərəfindən mədhiyyə olunurdu. Ancaq bunlar arasında bu günə qədər Nizaminin versiyası ən yaxşısıdır.
Belə böyük bir şair olduqda onun istedadına həsəd aparan şairlər də olur. Bunlardan biri də Şirvənddan olan şair Müzəffəri idi. Müxtəlif yollarla o, Nizaminin bir vaxtlar vaz keçdiyi saray şairi vəzifəsinə yiyələndi. Müzəffəri gündüzlər Allaha dua edirdi, gecələr isə gizlincə əyləndi və şərab içirdi, beləliklə özünü və Allahı aldadırdı. Bir dəfə Müzəffəri hökmdarı təhqir etdi və həbs edildi. Nizami onu xilas edir. Müzəffəri ona bu sözlər ilə yalvarır: "Rəhm olunaraq ölməyə imkan ver, Allah xatirinə bağışla". Səxavətli Nizami Müzəffərini bağışlayır və Şirvanşahı ziyarət edərək yeni şeirlər yazmaq üçün onun təklifini qəbul edir. Müflis olan Müzəffəri "Ruhu həbsdə olan bir insana azadlıq nəyə lazımdır" sözləri ilə, Qafqazın çöllərinə yollanır və sərgərdan ölür.
Bəs Nizamidən qalan miras nədir?
Nizaminin ədəbi irsinin əsasını beş poema təşkil edir. Tarixdə onlar "beş mirvari" mənasını verən "Pənc Gənc" adı ilə tanınırlar. Birincisi, "sirlər xəzinəsi" mənasını verən "Məhsan əl-Əsrar" adlanır. Tədqiqatçılar bu poemanı 1163-cü ilə aid edirlər, bəziləri isə 1176-cı ildə yazıldığını söyləyirlər. Poema, Erzincan hökmdarı Fəxr əd-din Bəhramşaha hədiyyə olaraq təqdim olundu. "Xosrov və Şirin" poeması isə 1175/1176-1191-ci illər arasında yazılıb və Səlcuq sultanı üçüncü Sultan Toğrula, onun atabəyi Məhəmməd ibn Eldigiz Şahan Pəhləvana (1175-1194) və qardaşı Qırmızı Arıstana (1186-1191) hədiyyə edilib. "Ləyli və Məcnun" poeması 1188-ci ildə yazılıb və əl-Malik əl-Muəzzəm Cəlal əd-Daulavəd-Din Əbu-l-Müzəffər Əhsiten ibn Manuçöhr Şirvanşaha (1160-1196) həsr olunub. 1197-ci ildə yazılan "Yeddi gözəl" poeması Marağa hakimi Ələddin Kürə-Arslana hədiyyə olaraq təqdim edildi. "İsgəndərnamə" 1194-1202-ci illərdə tam olaraq yazılıb və Pişkinidlər sülaləsinin lideri Əhər Nosrat-əd-Din Zıskin bin Məhəmmədə təqdim olunub.
Beş poema məsnəvi üslubunda yazılıb (iki sətirdən ibarətdir - U.K.). Bunlar 30.000 cütlükdən ibarətdir.
"Xosrov və Şirin" poeması təkcə Nizami üçün deyil, həm də bütün fars poeziyası üçün dönüş nöqtəsi olub. Bu ruhun Tanrı arzusunu alleqorik şəkildə təsvir edən və poemanın süjeti həqiqi bir hekayəyə əsaslanan sufi əsəridir. Poema II Pərvizin (590-628) hökmdarlığının mədhiyyəsi deyil, onun sevgisi ilə bağlı ecazkar bir dastandır.
"Leyli və Məcnun" qədim ərəb əfsanəsinə əsaslanaraq yazılıb. Ancaq Nizami qədim misraları yeni şəkildə bəstələyib, bir neçə fars motivi əlavə edib.
Poemanın "Həft Peykar" adı hərfi mənasında "yeddi portret" kimi tərcümə edilə bilər, "yeddi gözəl" kimi də tərcümə etmək mümkündür. Poema, eyni zamanda "Həft Gündbad", yəni "yeddi günbəz" adı ilə tanınır, bu da adının metaforik mənasını əks etdirir. Yeddi novellanın hər birinin süjeti bir sevgi təcrübəsidir və qaradan ağa keçidlə uyğun olaraq, kobud həssaslıq mənəvi işıqlı sevgi ilə əvəz olunur.
Poemanın süjeti fars tarixi hadisələrə və atası Birinci Yezdigird iyirmi il övladsız qalan və yalnız Ahura Mazdaya ona övlad vermək xahişləri ilə müraciət etdikdən sonra oğluna sahib olan Sasanilər şahı Bəhram Gurun (Bəhram V) əfsanəsinə əsaslanır. Uzun müddətdir gözlənilən Bəhramın doğumundan sonra müdriklərin məsləhəti ilə ərəb kralı Noman tərəfindən tərbiyyə alması üçün göndərildi. Nomanın əmri ilə gözəl Karnak adında yeni saray tikildi. Bir dəfə sarayın otaqlarından birində Bəhram aşiq olduğu yeddi fərqli ölkədən olan yeddi şahzadənin portretini tapır. Bəhram atasının ölümündən sonra Persiyaya qayıdır və taxt-taca çıxır. Bəhram kral olduqdan sonra yeddi şahzadə axtarmağa başlayır və onları taparaq onlarla evlənir.
Nizaminin yaradıcılığı bəşəriyyətin xəzinəsini zənginləşdirdi. 1141-ci ili Nizaminin anadan olduğu il kimi tanıyan YUNESKO, 1991-ci ili şairin 850 illiyi şərəfinə Nizami ili elan etdi.
Vaşınqton, Los-Anceles, London və Təbrizdə beynəlxalq konfranslar keçirilib. Moskvada Nizaminin abidəsi qoyulub. Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu fəaliyyət göstərir. Nizamiyə abidələr Daşkənd və Roma şəhərlərində də ucaldılib. Merkuri kraterlərin birinə Nizami adı verilib. Sayısız küçə və məktəb onun adını daşıyır. Özbəkistanda Nizami adına Pedaqoji İnstitut var.
Böyük şairlər zamanı tanımır. Türk dünyasının Nizami kimi böyük bir şəxsiyyətinin əsərləri bu gün də aktualdır. Onlar nəsillərdən nəsillərə ötürüləcək və əbədi qalacaqlar.
