Deyirlər, ilk taksi Qədim Romada yaranıb. O dövrdə romalılar adətən şəhərdə piyada gəzərmişlər, amma yükü ağır olan şəhər əhli xüsusi xidmət göstərən arabalarda hərəkət edərmiş. Qədim taksilərin hətta maraqlı sayğacı da olarmış. Təkərə bərkidilmiş xüsusi tunc qaba hərəkət boyu kiçik daşlar düşərmiş. Sonda taksi sürücüsü daşları sayıb məsafəni təyin edərmiş. Buna uyğun da müştəri məbləğ ödəyərmiş. Romanın yolları çox mükəmməl idi deyə məbləğin hesablanmasında problem yaranmazmış.
Taksi sürücüsü Ağanatiq sözü üzə deyəndir...
Müasir şəhəri taksisiz təsəvvür etmək çətindir. Hərə bir tərəfə tələsir, kimi işə, kimi dərsə, kimi də aeroporta. Ailəsi ilə bağa gedən, dəniz kənarında istirahət etmək istəyən, yükünün nəqliyyatın başqa növləri ilə daşınması mümkün olmayan insanların bir çoxu məhz taksi sifariş etməklə vəziyyətdən çıxış yolu tapır. Ailə var, heç taksiyə də imkanı çatmır, amma evindəki yaşlı adamı həkimə ictimai nəqliyyatla apara bilmir, çünki marşrutun basırığında gediləsi halı yoxdur. Məcbur olub taksi çağırır, xəstəsini lazım olan yerə çatdırır.
Bakıda taksi sürücüsü olmaq həmişə şərəfli bir iş sayılıb. Köhnə bakılıların bir çoxu imkan daxilində elə “taksovatlıq” etməyi sevərdi. Hətta köhnə Azərbaycan filmlərinə baxdıqda xeyli maraqlı taksi sürücüsü obrazı ilə rastlaşırıq. Məsələn, “O qızı tapın” filmində Xalq artisti Muxtar Maniyevin canlandırdığı Hacıbala obrazı elə o dövrün taksi sürücüsünü dəqiq təsəvvür etməyə imkan yaradır.
Azərbaycan kinosunda belə obrazlar kifayət qədərdir. Hətta Azərbaycanın ən məşhur şən və hazırcavablar komandası olan “Bakılı oğlanlar”ın ən koloritli və cəlbedici personajlarından biri elə taksi sürücüsü Ağanatiqdir. Onunla bağlı hər tamaşada və çıxışlarda mütləq bir səhnəcik olub. Hətta sonralar elə “Ağanatiq” adlı film də çəkilib. Taksi sürücüsü Ağanatiq sözü üzə deyəndir, dünyanın hər üzünü görüb, hər cür adamla rastlaşıb, onun məzəli replikaları çox cəlbedicidir.
Sayğaca da baxan yox idi, sürücü nə dedi, gərək ödəyəsən
Elə indi də Bakının köhnə məhəllələrində vaxtilə taksi sürmüş bir çox insana rast gəlmək olar. Onların duzlu hekayələrini dinləmək insana bir zövq verir. Sovet dövrünün taksi sürücüləri indikilərdən xeyli fərqli idi. Özü də hər şəhərin bir qaydası vardı, yəni deyək, Moskvada taksi sürücüsünə “şef” deyə müraciət edirdilər, bir növ hörmət əlaməti olaraq. Elə SSRİ-nin paytaxtında taksidə işləmək, bəlkə də ən gəlirli və ən sayılan peşələrdən biri idi. O boyda şəhərdə cəmi 2000 taksi vardı, bəs eləmirdi. Sayğaca da baxan yox idi, sürücü nə dedi, gərək ödəyəsən. Taksi sürücüsü bir ayda adi vətəndaşın bir illik maaşını qazana bilərdi. Doğrudur, xərci də az deyildi. Həm özü dolanmalıydı, həm də rəhbərliyin haqqını verməliydi. Maşın xarab olanda da oturub 2-3 ay hansısa detalın gəlməsini gözləməzdi, elə öz cibindən təmirin pulunu ödəyib reysə çıxardı.
İttifaqın kiçik şəhərlərində də taksi çatışmazlığı duyulardı. Məsələn, Rostov-Don şəhərində taksi hansısa istiqamətdə hərəkət edirdisə, mütləq yolüstü müştəri götürərdi. Şəhərdə nəqliyyat qıtlığı vardı deyə heç kəs buna etiraz etməzdi, birtəhər sıxlaşıb gedərdilər. Rostovda taksi və ictimai nəqliyyat çatışmazlığı səbəbindən öz şəxsi avtomobilində taksi xidməti təklif edən minlərlə insan vardı. Şəhər rəhbərliyi buna göz yumardı, çünki nəqliyyat hamını evinə çatdırmaqda aciz idi, metro da yox idi.
“Atanşik”lərin sırasında qadınlar da olur
Taksi sürücüsünün həyatı heç də göründüyü kimi asan olmayıb. Moskva taksisində olan qaydalar elə Bakıda da var idi. Burada da qazancının böyük hissəsini paylamalı idin, yoxsa əməlli-başlı işləyə bilməzdin. Aeroport və ya vağzaldan müştəri daşımaq bütün günü şəhərdə qəpik-qəpik pul toplamaqdan xeyli gəlirli idi. Amma o yerdə durmaq üçün əlavə pul ödəməli olurdun. Özü də taksidə çalışmaq bəzən həm təhlükəli olurdu, həm də gəlirsiz. Gün boyu taksini bütün günü şəhərdə gəzdirib sonra sürücünü əlində olan son pulu alan cinayətkarlardan tutmuş xırda “atanşiklərə” qədər hər cür adama rast gəlmək olurdu. Elə olur, bir istiqamətdə taksi 4 adam götürür, hərə bir yerdə yolboyu düşür, birdən biri haradasa saxlatdırır, deyir, bir dəqiqə dükandan nəsə alacağam, sonra da yoxa çıxır. Baxırsan, müştəri deyir, saxla burada, indi pulu verirəm. Taksi sürücüsü lap bir saat belə gözləsə, xeyri yoxdur, aradan çıxıb artıq.
Taksi sürücülərini dinləsən, belə əhvalatlardan çox eşitmək olar. “Atanşik”lərin sırasında qadınlar da olur. Deyək, geyimli-keçimli bir xanım əyləşir maşina, deyir, qardaş, anam xəstədir, gedib onu gərək aparaq xəstəxanaya, yolda bir-iki dükanda saxlatdırıb bazarlıq edir, taksidən pul da götürür, sonda şəhərin o başına sürdürür. Son mənzildə isə xanım deyir, qardaş, gözlə, anamı düşürdüm aşağı. Elə o gedən gedir. Taksi sürücüsü şərlənməkdən də çox qorxur, elə qadın olur, polis bölməsinin önündə yaxasını cırır, guya ona təcavüz edirlər. Köhnə sürücülərin danışmağa çox sözü olur, belə macəraları görə-görə gəlirlər.
Hər müştəriyə görə belə sürücünün şirkətdəki hesabından müəyyən faiz tutulur
Yeni dövr taksi fəaliyyətində çox məsələni dəyişib. Böyük bir imperiyanın dağılması özü ilə yüzlərlə problem gətirdi, köhnə taksi parkları tədricən dağıldı, sıradan çıxdı. Köhnə Bakı taksiləri də tədricən aşılandı, kim bacardısa, bir qədər pul ödəyib öz sürdüyü maşını şəxsiləşdirdi, bacarmayan da işini tam itirdi. Benzinin qiyməti qalxdıqca köhnə “volqa”larda taksilik etmək də mümkünsüz oldu. Azərbaycana xaricdən gələn maşınların sayı artdıqca köhnə “Jiquli” və “Moskviç”lərdə müştəri daşıyanların da sayı azaldı. Şəhəri beş barmağı kimi tanıyan köhnə sürücüləri indi başqaları əvəzlədi. Rayonlardan iş dalınca gələnlərin bir çoxu elə taksi işinə qoşuldu. Kimi tədricən şəhəri tanıdı, kimi elə bu günə kimi tanımır, GPS sisteminə qoşulmaqla müştəri daşıyır.
Tıxaclarda itirilən zaman - Necə edək ki, ömrümüz yollarda keçməsin>>
Köhnə taksi sistemi o zaman dağıldı, ondan sonra tam mənada yenisini yaratmaq mümkün olmadı. Yəni bu gün paytaxtda daha çox taksi çalışır, onlarla taksi servisi xidmət təklif edir. İnternetlə olduğun və gedəcəyin yeri göstərə bilərsən. Qiymət də əvvəlcədən bilinir, taksi də gəlib çıxır. Amma bu xidməti təklif edənlər nə taksi sürücüləridir, nə də onların xüsusi avtomobilləri var. Sadəcə, öz maşını ilə çörək dalınca çıxanlardır. Bir sözlə, başıpozuq bir ordudur, yaxşısı da çıxa bilər qarşına, pisi də. Ağıllısı da ola bilər, dəlisi də. Taksi xidməti təklif edən şirkətlərin öz sürücüsünün psixoloji durumunu nə yoxlamağa, nə onun maşınının texniki vəziyyətini araşdırmağa imkanı yoxdur. Sadəcə sistem belə qurulub: taksi xidmətinə ehtiyacı olan insanlar bura zəng edir, dispetçer məsafəni dəqiqləşdirib qiyməti razılaşdırır, sonra isə yaxınlıqda yerləşən sürücülərdən birini lazım olan yerə yönləndirir. Hər müştəriyə görə belə sürücünün şirkətdəki hesabından müəyyən faiz tutulur.
Texnologiyanın inkişafı taksi xidmətinə ciddi təsir edir
Müştəri bəzən belə bir taksini xeyli müddət gözləməli də olur. Xidmət yönləndirir, taksi isə gəlib çıxmaq bilmir. Xüsusilə belə hallar pik saatda, axşam çağı ola bilər. Maşın az, tələbat isə çoxdur. Bəzən taksi tıxaca görə gələ bilmir, yəni ilişib qalır hansısa döngədə. Belə bir xidmət növünün yaranması, əslində, taksi sisteminə ciddi təsir edib. 30-40 il öncə taksilər bazarda qiyməti diktə edirdilərsə, hazırda bazar özü qiyməti tənzimləyir. Yəni insan maşın üçün yox, maşın insan üçün çalışır. Adambaşı 1-2 manata müştəri daşıyan taksilərin mövcudluğu isə qiymət artımının qarşısını alan əsas amilə çevrilib. Dünyada tətbiq olunan bir çox praktika elə Azərbaycanda da öz yerini tapıb. Məsələn, Cənubi Koreyada ictimai nəqliyyat kifayət qədər bahadır. 4 nəfər birləşib bir taksini bir istiqamətdə sifariş verəndə, elə avtobusa ödədiyini taksiyə verə bilər. Elə bizim 1 manatlıq taksilər kimi. 4 adam toplaşdısa, 1 manata 25-30 km yolu rahatca gedə bilərsən.
Bakının taksi sistemində yenilik etmək, nəsə bir qayda-qanun yaratmaq cəhdi çox olub. Hər dəfə dövlət xətti ilə xaricdən yeni avtomobillər alınır, sonra müəyyən taksi xidməti yaradılır, amma ümumilikdə qeyri-rəsmi məlumata görə, paytaxtda haradasa 30 min nəfər taksi fəaliyyəti ilə məşğul olur. Daimi işi olmayan, ya qazancı ailəni dolandırmağa kifayət etməyən bir çox insan məhz müştəri daşımaqla vəziyyətdən çıxış yolu tapır. Bu faktoru da nəzərə almamaq olmur.
Texnologiyanın inkişafı taksi xidmətinə ciddi təsir edir. Yeni mobil əlavələr yaranır, bir istiqamətdə hərəkət edən insanlar şəbəkədə qruplar yaradaraq bir-birinə dəstək olmaqla taksi bazarına təsir edir, internetdə öz yerini dəqiq göstərməklə taksini düz qapıya çağırmaq imkanı qazanılır. Gələcəkdə hətta sürücü peşəsinin sıradan çıxacağı da gözlənilir, çünki artıq bir sıra inkişaf etmiş ölkədə süni intellektin idarə etdiyi avtomobillər özünü doğruldub. Həm qayda gözlənilir, həm yollarda qəzanın sayı az olur. Robot nə alkoqollu içki qəbul edir, nə psixoloji durumu pis olur, nə də mənfi emosiyaya məruz qalır. Hər bir vəziyyətdə optimal qərar qəbul edir.
Taksi sürücüsünün süni intellektlə əvəzlənməsinin cəmi bir mənfi tərəfi var: o da emosional boşluğun yaranmasıdır. Gələcəkdə Ağanatiq kimi maraqlı personajlar sıramızdan çıxacaq, taksi sürücülərinin duzlu-məzəli söhbətlərini eşitməyəcəyik bir daha. Amma yəqin, buna da bir çarə taparlar.