İradə Cəlilova, Sputnik Azərbaycan
BAKI, 13 dekabr — Sputnik. Kür-Araz ovalığında səth sularının düzgün idarə olunmaması bir sıra hallarda bataqlıq, bataqlıq-çəmən və çala-çəmən ekosistemlərinin artmasına şərait yaradır.
Sputnik Azərbaycan xəbər verir ki, bu barədə Coğrafiya İnstitutunun direktoru, akademik Ramiz Məmmədov danışıb.
O bildirib ki, xüsusilə Mil düzündə yerləşən Ağgöl və onun ətrafında baş verən təbii-antropogen proseslərdə bu müşahidə edilir.
Onun sözlərinə görə, əraziyə aid müxtəlif illərdə çəkilmiş kosmik şəkillərin və topoqrafik xəritələrin təhlilindən də məlum olur ki, son 30-35 il ərzində Ağgöl və onun ətrafında formalaşmış bataqlıq və bataqlıq-çəmən kompleksinin sahəsi 2 min hektar artıb.
Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetinin (AzMİU) dosenti Fərzəli Həsənov Sputnik Azərbaycan-a açıqlamasında bildirib ki, Kür-Araz düzənliyində keçən əsrin əvvəllərində bataqlıqlar olub. Amma sonradan drenaj çəkilib.
"1929-31-ci illərdə, indiki Saatlı rayonu ərazisində "Cəfərxan" deyilən təcrübə stansiyası yaradılıb. Və əraziyə drenaj tətbiq etməyə başlayıblar.
Drenaj bataqlıq sularını oradan kənarlaşdıran qurğuya deyirlər. Kanal, əraziyə su gətirən qurğudur, drenaj isə ərazidə artıq suyu kənarlaşdıran qurğudur. Bu, 1700-cü illərdə Böyük Britaniyada tətbiq olunub. Sonradan bataqlıqlar çox olan ərazilərdə, Belarusiyada, Pribaltikada tətbiq olunub", - deyə o əlavə edib.
Onun sözlərinə görə, şorluğa qrunt suları səbəb olur. Şorlar düzənliyinin müxtəlif yerlərində onun minerallığı dəyişir. Elə yer var qrunt suyunun 1 litrində 5 qram duz, elə yerlər də var ki, 100 qram duz olur. Yer altından yuxarı qalxanda qruntun mexaniki tərkibi fərqli olur.
Belə ki, su 1,5-2,4 m hündürlüyündə qalxa bilir. Duzlu sudursa qalxır, yayda quruma gedəndə qalxma prosesində duzlar ilişib qalır və bununla da o torpaqlarda şorluq prosesi başlayır.
Mütəxəssis bildirir ki, şorluq prosesi başlayırsa, məhsuldarlıq, prosesin dərəcəsindən asılı olaraq aşağı düşür: "Azərbaycanda drenaj bataqlıqları qurutmaq üçün yox, şorlu torpağı yumaq məqsədilə tikilib. Belə bir metodika var: yerin səthində əsasən relyefdən asılı olaraq müəyyən ölçülərdə, 0,2 və 2 ha arasında müəyyən ləklər düzəldilir, o ləklər təmiz su ilə doldurulur. Əsasən Kür-Araz suyu ilə doldurulur. Çünki Kür-Araz suyunda minerallıq dərəcəsi litrdə 1 qramdan aşağıdır. Belə suya təmiz su deyirlər. Bu təmiz suyu ləklərə doldururlar, su aşağı çökür, duzları əridir. Kür-Araz düzənliyində indiyə kimi tikilən drenajlar arasındakı məsafə 200-500 metr qəbul edilir. Buna üfüqi drenaj deyirlər. 2-3,5 metr dərinliyində maili istiqamətində çəkilir. Su gedir o drenə daxil olur, oradan da kollektora daxil olur".
Ekspert əlavə edib ki, Azərbaycanda iki böyük kollektor - Baş Mil-Muğan kollektoru və Şirvan kollektoru var. Duzlu su kollektorlar vasitəsilə dənizə axıdılır.
Drenaj sistemi tikiləndən sonra şoran torpaqlar yuyulmağa başlayıb.
Həsənovun sözlərinə görə, Kür-Araz düzənliyində əkin sahələri də ildən-ilə genişlənir. Belə ki, 70-80-ci illərdə, ölkədə təxminən 1 milyon ton pambıq istehsal edilirdi.
1936-cı ildə intensiv suvarma aparılanda qrunt suyu Kür-Araz düzənliyində 6 m dərinlikdə olub.
"May ayı qrunt suyunun ən çox yüksəlmə vaxtı olur. Həmin dövrdə intensiv əkin sahələri genişləndirildi, suvarma aparıldı, su ərazilərə verildi. Sonra məlum oldu ki, Kür-Araz düzənliyində orta dərinlik 1,5 m-dir. Bu isə o deməkdir ki, torpağın üst hissəsi qrunt suyunun üzərində oturub. Şorlaşma prosesi gedir. Qrunt bərk hissəciklərdən ibarətdir. Aralarında boşluqlar var. Qrunt suyu 1,5 m dərinlikdə dayanıbsa, o, hökmən yer səthinə kimi qalxa bilir", - deyən ekspert əlavə edib ki, çox zaman həmin yerlərin bataqlıq olduğu düşünülür.
Ancaq həmin ərazilər bataqlıq deyil. Kür-Araz dərinliyində olan müəyyən lokal sahələrdəki sular, gölməçələr şor su, yəni qrunt su ilə qidalanan sudur.
"Hidrogeoloqlar Kür-Araz düzənliyini bir boşqaba bənzədirlər. Bu düzənliyə suvarma nəticəsində çoxlu su verilir. O suyun bir hissəsini bitkilər mənimsəyir, digər hissəsi isə qrunt suyunu qidalandırır. Ona görə də 1936-cı illə müqayisədə indi qrunt suyu 1,5 metrə qalxıb. 1,5 metr o deməkdir ki, o düzənliyin torpaqları qrunt suyunun üzərindədir. Bu səbəbdən də orada şorlaşma prosesi gedir. Şorlaşmanın da qurutmağın yeganə yolu üstdən suyu verib, duzları əridib drenaja aparmaq və drenajla kənarlaşdırmaqdır", - deyə o bildirib.
Qeyd edək ki, Kür çayının sağ sahilində olan Baş Mil-Muğan kollekoru saniyədə 100 m3 suyu dənizə tökür.
Kür-Araz düzənliyində su balansı mədaxil hissə məxaric hissədən çoxdur. Bunun qarşısını almaq üçün yeganə yol drenaj tikmək, kollektorları saz hala salmaqdır.
Mütəxəssis bildirir ki, 1985-ci ildən bu günə qədər çox az sayda drenaj sistemi tikilib. Ən çox drenaj sistemi 1970-85-ci illər arası tikilib.
"Drenlərin istifadə müddəti 25 il götürülür. O drenlərin də istismar müddəti keçib. Bizim Kür-Araz düzənliyində 0,8 milyon ha əkin sahəsi var. Onun 0,6 mln hektar ərazisində kollektor drenaj sistemi var. Əslində Kür-Araz düzənliyində 0,8 mln. hektar ərazinin hamısında olmalıdır. Drenaj sistemi ilə suvarma sistemi eyni vaxtda tikilməlidir ki, bunlar paralel işləsin. Yəni, su veriləndə dren artıq suları kənarlaşdırsın ki, artıq qrunt sular qalxmasın", - deyən ekspertin fikrincə, bu gün həm suvarma sistemi, həm də kollektor sistemi köhnəlib.
Bu problemin qarşısının alınması üçün yenidənqurma işləri aparılmalıdır. Kanallar elə çəkilməlidir ki, sızma itkisi az olsun. Bunun üçün isə böyük vəsaitə ehtiyac var.
F.Həsənov vurğulayıb ki, Kür-Araz düzənliyində olan bataqlıqlardakı suyun təmizliyi sual altındadır. Suyu təmiz olan bataqlıqların sayı çox cüzi ola bilər.