Niyə heç kim Əsəd hakimiyyətini xilas etmədi

BAKI, 9 dekabr — Sputnik, Dmitri bavırin. Əsəd sülaləsinin süqutundan sonra Suriyada nə müharibə, nə də "Taxt oyunları" bitmədi. ABŞ-ın nəzarət etdiyi yerli kürdlər Suriya dövlət layihəsindən çıxmaq və ya öz muxtariyyətlərini möhkəmləndirmək istəyir. Bunun qarşısını almaq Türkiyənin əsas hədəfidir və indi Ankara keçmiş prezident Bəşər Əsədin müdafiəsini qıran qüvvələrə nəzarət edir.

Hakimiyyətin devrilməsi sürəti insan təxəyyülünü sarsıdır. Homs şəhərinin ələ keçirilməsinin Əsəd Suriyasını iki hissəyə (cəbhənin bir tərəfindəki Böyük şəhər Dəməşq, Rusiya hərbi bazaları ilə Sadiq Sahil Latakiyası — digər tərəfdən) ayıracağı haqqında fərziyyələr şənbə gününə qədər əhəmiyyətini itirdi. Homsdan cəmi bir neçə saat sonra Dəməşq müqavimətsiz təslim oldu.

Bir gecədə Əsədin, bütövlükdə ələvilənin qalası, Əsəd ailəsinin Vətəni, hakimiyyətin dayağı olan Latakiyaya keçə biləcəyi barədə mübahisələr də köhnəldi. Bacarsaydı da, istəmədi: anbar yandısa - qoy daxma da yansın.

İndi Suriya dövlət layihəsinin yenidən qurulması ilə üsyançıların əksər hissəsinin faktiki lideri olan əbu Məhəmməd əl-Julani məşğul olacaq. O qonşuların torpağına göz dikmədən və dünya İslam inqilabından uzaq olaraq Suriyanın bütün ərazisində nəzarətin bərpa olunmasını istəyir. Onun ideyasının, Əsəd Suriyasını məğlub etsə də, arzularının reallaşıb-reallaşmayacağını zaman göstərəcək.

Məhz bu layihənin iflası üzündən Əsəd rejiminin xilası məsələsi onun rəsmi və qeyri-rəsmi müttəfiqlərindən heç biri tərəfindən gündəmə gətirilmədi. Dövlətin özü ölübsə, kiminsə hakimiyyətini xilas etməyin mənası yoxdur.

Məşhur əsatirdən fərqli olaraq, 2011-ci ildən davam edən Suriya müharibəsinin ilk mərhələsində də Əsədi heç kim xilas etmirdi: nə Rusiya, nə İran, nə də başqa xarici oyunçular. Çünki onlar məhkum olunmuşlar üçün xilasetmə xidməti yox, oyunçulardır. Əsəd "Ələvi" dövlət layihəsinin həyat qabiliyyətini göstərməklə özünü özü xilas etdi.

Şiəliyin qalası olan İran üçün ələvilər müsəlman qardaşlardır. Suriyanın dövlət sərhədləri çərçivəsində çoxluq təşkil edən sünnilər üçün isə bu, daha çox məzhəbdir. Həm Osmanlı imperiyasında, həm Fransa mandatı altında və 1941-ci ildən sonra müstəqil Suriyanın özündə ələvilərə qarşı ayrı-seçkilik olub. Onlar üçün yeganə sosial lift rolunu ordu oynayıb. İllər keçdikdən sonra ələvilər orduda əksər əsas mövqeləri tutmağa nail olublar. Dünənə qədər bildiyimiz Suriya Ələvi hərbi çevrilişinin övladıdır, Əsədlər isə daxili mübarizədə qalib gələn klandır.

Sünnilər üçün hakimiyyətin "məzhəbçilər" tərəfindən ələ keçirilməsi qəbuledilməz idi. Bəşərin atası Hafiz Əsəd 1970-ci illərdə islamçıların üsyanını yatırdı. Üsyan onun prezidentliyinin 5-ci ilində başladı, altı il davam etdi və üç amil - Suriya ordusu, Moskvanın dəstəyi və ələvilər ətrafında azlıqlar koalisiyasının yaradılması üzündən uğursuzluğa düçar oldu. Bu azlıqlar islamçıların hakimiyyəti altında məhv edilmək təhlükəsi ilə üzləşə biləcək şiələr, xristianlar, kürdlər, druzlar, yezidlər, ateistlər, kommunistlər və digər milli-siyasi və dini icmalardan ibarət idi.

Eyni şey 2011-ci ildə sünni küçəsi kiçik Əsədə qarşı üsyan edəndə də baş verdi. Bu, "ərəb baharı" kimi tarixə düşən prosesin bir hissəsi oldu: taxılın bahalaşması və kütləvi işsizlik üzündən Yaxın Şərqdə və Şimali Afrikada "Maydanlar" qaynamağa başladı. Bəzi yerlərdə hökumətlər bir neçə həftə, bəzilərində isə bir neçə ay ərzində çökdü. Bəşər Əsəd isə təxminən 15 il müqavimət göstərdi.

Hafizin dövründə olduğundan fərqli olaraq xarici oyunçuların sayı artdı və kürdlər öz oyunlarına başladı. Lakin bu dəfə İranın yaxından himayə etdiyi şiələr başda olmaqla, xristianlar, druzlar və digər azlıqlar yenidən Ələvi elitasının tərəfinə keçdilər. Eyni zamanda, döyüşlərdə ən yaxşı nəticələri "rəsmi" Suriya Silahlı Qüvvələrinin hissələri deyil, müdafiədə yerli milislər, hücumda isə şəxsi hərbi kampaniyalar göstərib.

Müharibənin ilk mərhələsində Əsədin ətrafında toplaşan rəngarəng koalisiyanın əsas rəqibi Qərbin "mötədil" (mötədil olmasa da) təyin etdiyi qüvvələr idi. 2014-cü ildə "mötədillərin" qismən məğlubiyyətə uğraması və aralarındakı parçalanmadan istifadə edərək, Rusiyada qadağan olunmuş İŞİD*, Əl-Qaidə* və digər terror təşkilatlarından olan yamyamlar gündəmə gəldi.

2014-cü ilin sentyabrında özünü "xilafət" elan edən islamçılarla mübarizə bəhanəsi ilə ABŞ və müttəfiqləri döyüşə başladı. Onların aviasiyası özlərinə sadiq qüvvələrin dəstəyi məqsədi ilə əməliyyata başladı. Bir il sonra isə Rusiya münaqişəyə qoşuldu. Onun məqsədi, əksinə, tərəzisini Əsədin tərəfinə çəkmək üçün "xilafətin" məhv edilməsi idi. Bu xüsusən də ABŞ-ın ekstremistlər üzərində qaləbə qazana bilməməsi fonunda çox vacib müdaxilə idi.

O vaxta qədər Şimali Qafqazdakı gizli terror təşkilatlarının qalıqları İŞİD-ə sədaqət andı içmişdi və Əsədin hakimiyyəti isə öz sabitliyini sübuta yetirmişdi. Rusiya tərəfdən bu, qalibin üzərinə qoyulmuş sərmayə idi: Əsədin Suriyası qalsa, Rusiya Afrikadakı əməliyyatlara maddi-texniki dəstək üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən Tartus və Xmeymimdəki hərbi bazalardan daim istifadə edəcəkdi.

Beləliklə, müharibənin başlaması ilə Rusiya Aerokosmik Qüvvələrinin Suriyadakı hədəflərə ilk zərbələrini endirdiyi gün arasında dörd il yarım keçdi. Dörd il yarım ərzində uğurla müqavimət göstərib və qalib gələn Əsəd dövləti, 2024-cü ildə dörd gün yarım ərzində çökdü.

Əvvəlki koalisiyaların üzvləri ya bitərəf olduqlarını bəyan etdilər, ya da yıxılana balta çaldılar. Əsəd dövləti daxildən dağıldı, çünki elitalar öz qələbələrini Rusiyanın iştirakı ilə əldə edilmiş zahirən həlledici və təbii qəbul etdilər. Konstitusiya islahatı və hakimiyyətin yenidən bölüşdürülməsi ilə bağlı vədlər yerinə yetirilmədi, sanksiyalar və müharibə zamanı itkilər üzündən iqtisadiyyat dalana dirəndi, maliyyə və əzmkarlıq çatışmazlığı səbəbindən silahlı qüvvələr modernləşmədi. "Belə də gedər" prinsipi Əsəd üçün əsas oldu.

Bu baxımdan qələbələr dövrünün məşhur birləşmələrindən olan "Pələng Qüvvələri"nin taleyi nümunəvi ola bilər. Kiçik və əvvəlcə özəl olsa da, müharibə zamanı onun komandiri Suhel Əl-Həsən əfsanəyə çevrildi: onu haqqında döyüşlərdə məğlub olmadığı və "yanmış torpaq" taktikasına üstünlük verdiyini söyləyirdilər. Amma artıq nisbətən sakit keçən 2019-cu ildə Pələnglər yenidən təşkil edilərək Suriya Silahlı Qüvvələrinə birləşdirildi. Sühel komandanlıqda qalsa da, Əsəddən daha populyar hesab edildiyi üçün arxa plana keçirildi. 2024-cü ilin aprelində isə Suhel təqaüdə göndərildi. Eyni zamanda İdlib, Həma və Hələbdəki hərbi hissələrin komandanlığı dəyişdirildi. Döyüşlərin bərpasından sonra bu bölmələr qaçış üzrə çempion oldular.

Düşmən gəlməli olduğu yerdən - İdlibdən gəldi. Türk himayəsi altında gedən döyüşlər ərzində orada "qoblin ehtiyatı" adlanan yer yaranmışdı: şəhərlərdə məskunlaşan müxtəlif qrupların üzvlərinə şəhəri dağıtmaqla məhv edilməyə alternativ olaraq, silahlarını yerə qoyub ailələri ilə birlikdə xüsusi avtobusla İdlibə yola düşmək təklif olundu. Bu dağınıq əşyaları bir otağa atıb kilidləmək kimi səliqə-sahman taktikasına bənzəyir.

Suriyalıların kilidinin etibarsız və qapının kifayət qədər möhkəm olmadığını söyləmək çətindir. Sadəcə oradakı divarlar yeni bir qüvvənin təzyiqi altında uçdu.

İdlibdə nisbi sülh illərində ciddi təbii seçim var idi və bu seçimdə əl-Culani tərəfdarları qalib gəldi. O, Türkiyə ilə uğurla danışıqlar apardı və müxtəlif vaxtlarda onun işəgötürənləri kimi çıxış edən İŞİD* və Əl-Qaidə*dən olan ən radikal rəqiblərini demək olar ki, məhv etdi. Lakin əsas nailiyyət dövlət daxilində dövlətin qurulması idi: daxili qarşıdurmada üstünlüyü əldə edən əl-Culani İdlibdə həyatı elə təşkil etdi ki, müqayisə Əsədlərin xeyrinə olmadı.

Suriyanın Əsədin hakimiyyətində olan hissəsinin sakinləri üsyançı Suriyadakı həyatla müqayisəni belə dəyərləndirirdi. Heç nəyi dəyişmək istəməyən və əldə etdiyi nailiyyətlərə arxalanan Dəməşq təkamül yarışını "qoblin ehtiyatı" adlanan yerə uduzdu.

Hətta sünni çoxluğunun radikallığından əvvəlki qorxu da bu dəfə heç bir rol oynamadı. İdlibdən irəliləyişin nəzəri də olsa dayandırıla biləcəyi saatlarda da, Əsədin bütün daxili müttəfiqləri ondan üz çevirdi. Belə olan halda xarici müttəfiqlər xilas etməsi üçün artıq heç bir şey qalmamışdı.

İran digərlərindən daha çox itirəcək: Ələvi rejiminin süqutu ilə Yəmən husilərindən başlayaraq Livanadək uzanan geosiyasi təsir zonasının yaradılmasını nəzərdə tutan "şiə ayparası" adlı qeosiyasi layihənin ucu qırıldı.

Rusiyanın əsas marağı Tartus və Xmeymimdəki bazalarını saxlamaqdır ki, bu da köhnə dövlətin xarabalıqlarında yaranan yeni Suriya dövlətinin hakimiyyəti ilə danışıqların mövzusu olmalıdır.

Əl-Culani Əsəd rejimi haqqında, sanki məsuliyyətdən boyun qaçırırmış kimi, "O, sadəcə olaraq gününü keçirdi və öldü" deyir. Bu barədə onunla razılaşmamaq çətindir: Əsəd dövləti Dəməşqin təslim olmasından çox əvvəl ölüb. Bunu hamıdan əvvəl Əbu Məhəmməd əl-Culani və Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan görüblər.

* Fəaliyyəti Rusiyada ekstremist kimi qadağan edilib.