BAKI, 3 yanvar - Sputnik. 3 yanvar 1993-cü ildə Rusiya və ABŞ strateji hücum silahlarının daha da azaldılması və məhdudlaşdırılması haqqında razılığa gəldilər (SHS-2). Müqavilə uzun sürməsə də, nüvə silahı yarışının qarşısının alınmasında mühüm rol oynadı.
Nüvə silahlarının meydana çıxması ilə Yer üzündə sülh həmişəkindən daha kövrək oldu və bütün bəşəriyyətin məhv olmaq təhlükəsi olduqca realdır.
Ağıllı siyasətçilər tez başa düşdülər ki, super silahın bir sahibi atom bombasından istifadə edərsə, digəri dərhal cavab verəcək. Və bu, planetdəki bütün həyatın mövcudluğuna son qoya bilər.
1945-ci ildə nüvə silahının tətbiqi bu qayda üçün istisna sayıla bilər, çünki o vaxt ABŞ-ın təmsil etdiyi yalnız bir nüvə dövləti var idi, onun cavab verəcəyi heç kim yox idi və cavab verəcək heç bir şey yox idi.
Nüvə silahlarının yaradılmasının qısa tarixi
Adolf Hitlerin əmri ilə nasist Almaniyasında sadəcə istifadə edilməsinin mümkünlüyü haqqında danışılması sağlam insanlarda dəhşətə səbəb olan nüvə silahları yaradılmağa başlandı.
Tarixçilərin fikrincə, Almaniyanın məğlubiyyəti bəşəriyyəti bu ölkənin nüvə silahından istifadə etməsi nəticəsində yarana biləcək böyük faciədən xilas etdi. Artıq 1945-ci ilin avqustunda ABŞ Yaponiya şəhərlərinə iki dəfə atom bombası atdı. Faciənin qurbanlarının ümumi sayı 450 min nəfərdən çox olub və həmin gün sağ qalanlar ölənə qədər radiasiyanın təsirindən yaranan xəstəliklərdən əziyyət çəkiblər.
Bundan sonra ABŞ əsas düşmən hesab edilən SSRİ ərazisinə mümkün nüvə zərbələrini ciddi şəkildə inkişaf etdirdi. Paralel olaraq, Sovet İttifaqının rəhbərliyi nüvə silahının hazırlanmasını sürətləndirməyi əmr etdi.
1949-cu il avqustun 29-da SSRİ-də atom bombasının ilk sınağı keçirildi və dünyada rəsmi olaraq ikinci nüvə gücü meydana çıxdı.
Bu, nüvə silahının genişmiqyaslı istifadəsindən yayınmağa imkan verən əsas çəkindirici amil idi.
Qısa müddətdən sonra isə dünyada indiyədək nüvə fəlakətinin qarşısının alınmasına xidmət edən əsas amillərdən biri olan “nüvə qarşısının alınması” termini yaranıb.
Tərəflər strateji razılaşmalara doğru hansı yolları keçiblər
İki nüvə dövlətinin meydana çıxması ilə bu silahlardan istifadə etməklə bir neçə müharibə konsepsiyası yarandı. Hər iki tərəf elə bir səviyyəyə çatmağa çalışırdı ki, düşmənə ilk zərbə ilə özlərinə ciddi ziyan dəymədən qələbə qazanılsın.
Lakin 60-cı illərin ortalarında hər iki qarşı-qarşıya düşərgə başa düşdü ki, belə bir üstünlüyə nail olmaq demək olar ki, mümkün deyil və nüvə müharibəsi hamı üçün fəlakətə çevriləcək.
O vaxtdan bəri tərəflər onları təmin edə biləcək razılaşmalar yaratmaq yolunu tutdular. Artıq 1972-ci ildə SSRİ və ABŞ ABM Sistemlərinin Məhdudlaşdırılması Müqaviləsini və Hücumedici Strateji Silahların Məhdudlaşdırılması üzrə Müvəqqəti Müqaviləni (SALT-1) imzalamağa imkan verən razılaşma əldə edə bildilər.
Lakin bu, silahlanma yarışını dayandırmadı, ancaq müəyyən mənada onu məhdudlaşdırdı. Silahların artmasının göstəricisi odur ki, o vaxta qədər ABŞ döyüş başlıqlarının sayını 32 min ədədə çatdırmışdı. SSRİ-də bu rəqəm 30 min idi.
Eyni zamanda, meqatonda ümumi tutum müvafiq olaraq 20 min və 35 min meqaton olub.
1980-ci illərin sonlarında nüvə potensialının yaradılmasının absurdluğu aparıcı dövlətlərin hakim dairələri üçün aydın oldu. 1987-ci ildə aparılan intensiv danışıqlar nəticəsində tərəflər Orta və qısa mənzilli raketlər haqqında Müqavilənin, 1991-ci ildə isə SHS-1 müqaviləsinin imzalanmasına nail oldular.
SSRİ-nin dağılması və yeni nüvə reallığı
SSRİ-nin dağılması ilə nüvə təhlükəsizliyi sahəsində münasibətlərin yeni reallığa əsaslanaraq tənzimlənməsi zərurəti yarandı. Artıq SSRİ-nin hüquqi varisi kimi Rusiya Federasiyası ilə nüvə məsələsi üzrə növbəti danışıqlar aparılıb. Nəticədə, 1993-cü il yanvarın 3-də Rusiya və ABŞ prezidentləri Boris Yeltsin və Corc Buş Strateji Hücum Silahlarının daha da azaldılması və məhdudlaşdırılması haqqında Müqavilə (SHS-2) imzaladılar.
Sənəd 2008-ci ilə qədər hər tərəfdən döyüş başlıqlarının ümumi sayının 3500 ədədə qədər azaldılmasını, həmçinin çoxsaylı döyüş başlıqlarına malik, qurudan atılan qitələrarası ballistik raketlərin məhv edilməsini nəzərdə tuturdu.
Müqavilə 1996-cı ildə ABŞ Konqresi, 2000-ci ildə isə Rusiya Federasiyasının Federal Məclisi tərəfindən ratifikasiya edilib. Lakin o, uzun sürmədi. 2002-ci ildə ABŞ SHS-2-nin bağlı olduğu 1972-ci il ABM Müqaviləsindən çıxdı. Buna cavab olaraq, həmin ilin iyununda Rusiya SHS-2-dən çıxdığını elan edib.
SHS-2 müqaviləsinin əhəmiyyəti və çatışmazlıqları
Bu müqavilənin əsas əhəmiyyəti ondan ibarət idi ki, o, ən böyük nüvə dövlətlərinin nüvə arsenalının demək olar ki, yarıya qədər azaldılmasını nəzərdə tuturdu. Rusiya və ABŞ strateji buraxılış sistemlərindəki döyüş başlıqlarının sayını 3000-3500-ə, dəniz bazalı ballistik raketlərdəki döyüş başlıqlarının sayını 1750-yə endirməyi öhdələrinə götürdülər.
Fərdi qaydada tuşlanan çoxsaylı döyüş başlıqları olan raketlərin buraxılış qurğuları ya ləğv edilməli, ya da monoblok raketlərin buraxılış qurğularına çevrilməli idi. Amma o zaman da müstəqil ekspertlər qeyd edirdilər ki, ABŞ Rusiyanı “üstələyib”.
Bütün çoxdöyüş başlıqlı raketləri məhv etmək öhdəliyi haqqında bənd ABŞ üçün üstünlük yaratdı. Axı Rusiyanın strateji nüvə qüvvələrinin əsasını məhz belə raketlər təşkil edirdi. Bir çox analitiklər dünyada mövcud vəziyyətlə o dövrdə baş verən hadisələr arasında paralellər aparır.
ABŞ milli təhlükəsizlik məsələlərində yenidən Rusiyadan üstün olmağa çalışır. Bir çox siyasi müşahidəçilərin fikrincə, məhz bu siyasət Ukraynada hərbi qarşıdurmaya və dünyada gərginliyin daha da artmasına səbəb olub.
Tərəflər artıq tərksilah və mövcud silahlara nəzarət sahəsində sazişlərin müddətini uzatmaqdan imtina ediblər. Belə bir vəziyyətdə köhnə sənədləri xatırlamaq və yeni sənədlərin imzalanması ilə bağlı razılığa gəlmək vaxtıdır.
Amma bir şərtlə ki, tərəflər birtərəfli üstünlük əldə etməsinlər və onun icrasına nəzarətin effektiv mexanizmi hazırlansın. Əks halda qlobal təhlükəsizlik vəziyyətinin daha da kəskinləşməsi qaçılmaz görünür.