BAKI, 20 sentyabr — Sputnik. Tanınmış dövlət xadimi və yazıçı, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Osmanlı İmperiyasındakı ilk səfiri, Stalinin Azərbaycanda həyata keçirdiyi qanlı repressiyasının qurbanlarından biri Yusif Vəzir Çəmənzəminli olduqca məhsuldar fəaliyyəti dövründə, romanlar, məqalələr, elmi araşdırmalar, oçerklər, publisistik məqalələr qələmə alıb, eyni zamanda pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul olub.
Sentyabr ayında 56 yaşında vəfat edən Yusif Vəzirin anadan olmasından 134 il ötür. Enişli-yoxuşlu tale yaşayan yazıçı Azərbaycan Demokratik Cumhuriyyəti tərəfindən Osmanlı İmperiyasına səfir təyin olunanda cəmi 32 yaşında idi. Ukraynada hüquq təhsili almış, diplomatik fəaliyyət göstərmiş bir ziyalı, Cumhuriyyətin süqutundan sonra Parisdə ağır işlərdə işləməyə məcbur olur, ehtiyac içərisində yaşayır. Və ən ağrılısı istedadına, savadına və bacarığına heyranlıq duyduğu kiçik qardaşını ağır xəstəlikdən itirir, ruh düşkünlüyünə qapılır və Sovet Azərbaycanına qayıdır. Yusif Vəzirin vətəninə qayıtdığı dövrün siyasi mənzərəsi insanı dəhşətə gətirir. Bu dövrün yaradıcı mühitində nə desən var: danosbazlıq, satqınlıq, hiyləgərlik, qəddarlıq və s…
1937-ci ildə Yusif Vəzir Yazıçılar İttifaqından xaric edilir, haqqında böhtanlar yazılır, sərt tənqidlərə məruz qalır. Bütün bunlar repressiya maşınının işə düşdüyünə bariz işarə idi. Həbs ediləcəyini duyan yazıçı əvvəlcə Bağırova, sonra Stalinə müraicət edir və müraciətləri cavabsız qalır. Çarəsizlikdən gözdən uzaqlaşmağa, bir müddət Özbəkistanda, Ürgəncdə işləməklə, prosesdən kənarda qalmağa çalışır. Ancaq Stalinin repressiya maşınından xilas olmaq o qədər də asan deyildi…
***
Bəkir Çobanzadə, Nurməmməd bəy Şahsuvarov, Hənəfi Zeynallı, Hacıbaba Nəzərli və başqalarının ifadələri əsasında 1940-cı il yanvar ayının 25-də Yusif Vəzir həbs edilib Bakıya gətirilir. Altı aya yaxın Keşlə həbs düşərgəsində saxlanıldıqdan sonra 1940-cı ilin iyul ayının 3-də Nijni Novqorod vilayətinin Suxobezvodnaya stansiyasındakı həbs düşərgəsinə göndərilir. Yusif Vəzir Çəmənzəminli 1943-cü il yanvar ayının 3-də Nijni Novqorod vilayətinin Suxobezvodnaya stansiyasındakı həbs düşərgəsində aclıqdan və ürək tutmasından vəfat edir. Səhəri gün – 1943-cü il yanvarın 4-də Yusif Vəzir Çəmənzəminli Betluqa çayının sahilindəki qəbiristanlıqda dəfn olunur. 1956-cı ildə – Stalinin ölümündən sonra Yusif Vəzirə bəraət verilir…
***
Ustad yazıçının adı qalmaqallarda da hallanıb.
Qurban Səid imzasıyla çap olunan, 35-dən çox dilə tərcümə olunan məşhur "Əli və Nino" romanı ətrafında gedən müzakirələr ədəbiyyatsevərlərə tanışdır. "Əli və Nino" romanın müəllifləri arasında illərdi Yusif Vəzirin də adı hallanıb. Hətta həm ölkə xaricində, həm də ölkəmizdə bu romanın qeyd-şərtsiz Yusif Vəzir Çəmənzəminli tərəfindən yazıldığını düşünən, araşdırmaları ilə bunu sübut etməyə çalışan tədqiqaçılar da var.
***
Şübhəsiz ki, Yusif Vəzirin həyatını, yaradıcılığını kiçik bir yazıda əhatə etmək mümkün deyil. Mən bu məsuliyyəti, bu ağırlığı dərk edirəm. Ona görə də mətləbi çox uzatmamaqda fayda var. Qısa ömründə böyük işlərə imza atan yazıçımızın əsərləri haqqında zaman-zaman yazılar yazsam da, oxuduqca onun yaradıcılığının daha nəhəng olduğunu bütün qəlbimlə hiss edirəm.
***
Bu yazıda böyük yazıçımızın bəzi mənbələrdə Azərbaycan ədəbiyyatında elmi-fantastika janrının ilk nümunəsi hesab olunan, 1933-cü ildə qələmə adlığı "Gələcək şəhər" hekayəsindən danışmaq istəyirəm. Mənə görə bu hekayə Yusif Vəzirin necə əhatəli, bilgili və intellektual yazıçı olduğunu tamamilə isbat edən ciddi faktlardan biridir. Bu hekayə bir növ yazıçı öncəgörənliyidir.
Hekayənin qəhrəmanları Sandro və Həsən Tiflisdən, Kürdəmirə təyyarə ilə gələrkən hava şəraiti ucbatından təyyarə eniş edə bilmir, saatlar sonra isə yazıçının xəyal məhsulu olan fərqli bir dünyaya düşür.
Sandro və Həsənin gəlib çıxdığı şəhərdə binalar modern dizayna malikdir, şəhərin müasir quruluşu, restoranları, restoranlardakı xidməti onları heyrətləndirir. Metro və eskalatorlar, rentgen və daxili orqanları müayinə edən tibbi avadanlıqlar, müasir avtomobil zavodları, görüntülü danışıqlar, qısaldılmış iş saatı, təqaüd yaşı və sosial təminatların təsviri və o dövrün digər yenilikləri, sovet oxucusu üçün inanılmaz və izaholunmaz yenilikdir.
Yusif Vəzirin uzun müddət Fransanın paytaxtı Parisdə yaşamasını nəzərə alsaq, bəzi yeniliklərin öncəgörənlik olmadığı aydın olur. Ancaq kiçik bir hekayədə, 70-80 il sonranın elmi nəaliyyətlərindən də xəbər vermək ustad yazıçımızın yaradıcılığı üçün ciddi faktdır.
Düşünürəm ki, bu hekayədə bəhs olunan elektron lövhələrdə reklamlar, ağıllı işıqforlar, süni yağışlar, görüntülü zənglər, sürücüsüz avtomobillər, insan orqanı implantasiyaları, müasir innovasiyalar, alternativ enerji mənbələri barədə məlumatlar yazıçı öncəgörənliyidir.
Elmi-fantastika həvəskarlarına bu hekayəni mütləq oxumağı tövsiyə edirəm. Əminəm ki, yazıçımızın təxəyyülünün zənginliyi sizləri də təəccübləndirəcək.
Ümumiyyətlə Yusif Vəzirin yaradıcılığı dərindən araşdırılmalıdır.
Eyni zamanda bir vaxtlar "Əli və Nino" müəllifi ilə bağlı polemikalarda iştirak etmiş bir qələm adamı olaraq, bu romanın tədqiqatçılarının gələcəyi son nəticə şəxsən mənim üçün olduqca maraqlıdır.
Bir daha və bir daha Yusif Vəzirin öncəgörənliyi qarşısında təəccübümü və heyrətimi etiraf edirəm.
Ruhun şad olsun, ustad!
Oxunmalı kitab: Qurban Səid, "Əli və Nino"
Nəşriyyat: "Şərq-Qərb"
Janr: Roman
Dili: Azərbaycanca
Səhifə: 208
Ədəbiyyatımızın ən məşhur və qalmaqallı əsərlərindən biri, dünyanın 35-dən artıq dilinə tərcümə olunub və 66 ölkədə nəşr edilmiş bu əsər əksər ölkələrdə hələ də bestsellerdir. Bəzi mənbələr görə, bir çox avropa ölkələrində "Əsrin romanı" kimi dəyərləndirilib.
Əsərdəki hadisələr Rusiya inqilabı, müstəqil və demokratik Azərbaycanın qurulması və Qızıl Ordunun Bakını işğal etdiyi dövrləri əhatə edir. Hadisələrin cərəyan etdiyi əsas məkan isə "tərəqqi etmiş" Qərb və "geridə qalmış" Şərqin qovuşduğu Bakıdır.
Tarixin qanlı və təlatümlü hadisələri fonunda müsəlman Əli və xristian Ninonun məhəbbət hekayəsindən bəhs edilir.
2016-cı ildə rejissor Asif Kapadia, romanın motivləri əsasında "Əli və Nino" filmini çəkib.
Həmçinin oxuyun: