Ukrayna otuz il sonra: seçim problemi

BAKI, 23 avqust — Sputnik. Rostislav İşşenko, beynəlxalq şərhçi – Sputnik üçün. Zelenski ilə mətbuat konfransından sonra Merkel aşkar şəkildə darıxaraq, yerli publikaya Ukraynanın daha Qərb üçün heç bir maraq kəsb etmədiyini, bunun Almaniya (yəni Aİ) və ABŞ-ın konsensusa gəldiyi bir mövqe olduğunu, deməli Zelenskinin elə indicə dilə gətirdiyi sərsəmləmələrlə Baydeni narahat etməyin gərəksiz olduğunu mümkün qədər nəzakətlə başa salmağa çalışırdı.

Kiyevin son otuz ildə israrla və ardıcıl şəkildə Avropaya inteqrasiyaya istiqamətlənmiş siyasətinin nəticəsi budur.

Ukraynaya yeni reallıqlara uyğunlaşmaq üçün çoxlu pul və zaman lazım olduğunu bəyan edən Zelenskiyə Merkelin açıq cavabı belə oldu ki, nə pul olacaq, nə də dəstək. Tranzit zəmanəti olmayacaq, Ukraynada yaşıl texnologiyaların tətbiqinə yardımı isə Qərb yalnız imitasiya edə bilər, o da ki, uzağı 2024-cü ilə qədər. Ukraynanın bundan sonra necə vəziyyətdən çıxacağı heç kimi maraqlandırmır.

Kiyevin Qərbi ənənəvi olaraq Rusiyaya qarşı müharibə ilə şantaj etməsi də artıq işə yaramayacaq. Kreml tərəfdən hərbi təhlükənin olmasına eyham vurmaq cəhdlərinə isə Merkel Minsk razılaşmalarının yerinə yetirməyi məsləhət görməklə cavab verdi. Həmin razılaşmaları ki, Kiyev Qərbin köməyi ilə öz xeyrinə yenidən yazmaq (yaxud ən azı yenidən oxumaq) istəyirdi.

Bu, danışıqların bütün məqamlarında tam bir iflasdır. Otuz illik müstəqillikdən sonra Qərbi daha çox böyük və bir zamanlar zəngin olmuş Ukraynadansa, kiçik Moldova və Ermənistanın problemləri daha çox maraqlandırır. Bəs necə oldu ki, vəziyyət bu yerə gəlib çatdı?

Necə oldu ki, Ukrayna hakimiyyəti və cəmiyyəti bu vəziyyətə gəlib çatdıqlarını sezmədilər və hələ də özlərini dünyanın göbəyi olmasa da, ən azı  Avropanın mərkəzi hesab etməkdə, qlobal siyasətin onların ətrafında rəqs etdiyi düşünməkdə davam etdilər.

Problem Ukrayna dövlətçiliyinin bünövrəsinə qoyulmuş ideyanın möhkəmliyindədir. Əhalisinin əksəriyyətinin (dil və mədəniyyətə görə, təkcə pasportla deyil) və elə rus hakimiyyətinin olduğu ölkə birdən-birə etnokrat bir Ukrayna dövləti qurmaq qərarına gəldi. Bunun üçün Ukrayna millətçilərinin hələ XX əsrin ilk yarısında iflasa uğramış ideoloji alətlərindən istifadə olundu. Onlar həm də ona görə iflasa uğradılar ki, əhalinin əksəriyyətinin baxışlarına və maraqlarına cavab vermirdilər.

1914-1918-ci il Avstriya kəşfiyyatının və Böyük Almaniya Reyxinin imperiya təhlükəsizliyi ideyalarının üzərindən tozu üfürərək Ukrayna siyasətçiləri bu cür kövrək bir təməl üzərində “millət yaratmağa” başladılar.

Etibarlılıq üçün Ukrayna mühacirətinin nümayəndələri məsləhətçi olaraq cəlb edildi. Bunlar hələ Avstriya-Macarıstandan Kanadaya işləməyə gedənlərin nəslindən olanlar, habelə II Dünya Müharibəsi zamanı nasist rejimi ilə əməkdaşlıq edən ABŞ və Böyük Britaniyaya qaçan işçilərin nəslindən olanlar idi.

Bu insanların fikirləri Ukrayna tarixini Rusiya tarixinin bir hissəsi olduğunu inkar edirdi. Başqa bir şey olmadığına görə, bunun əsasında bir Ukrayna milləti yaratmaq üçün "Ukrayna tarixi mifi" uydurmaq niyyətində olduqlarını gizlətmirdilər.

Bir çoxları deyə bilər ki, Sovet məlumatlarına görə, Ukraynada SSRİ -nin dağılması zamanı yaşayan 51,5 milyon insanın təxminən 70% -i etnik ukraynalılar təşkil edirdi. Lakin Sovet məlumatlarına görə, kommunizm özü də 1980-ci ilə qədər artıq bərqərar olmalı idi. Bunu isə, bir çox müasirlərimizin fikrinə zidd olaraq, "voluntarist Xruşov" deyil, hakim partiyanın ali orqanı - "sovet cəmiyyətinin aparıcı və istiqamətləndirici qüvvəsi" olan Sov.İKP -in 22-ci qurultayı müəyyən etmişdi.

Əslində isə, ukraynalılar kimi qeydə alınanların çoxunun de-fakto rus olmasını, ukraynaçılığın bədbəxt yaradıcılarının özləri də etiraf edir.

Ukraynanın ilk iki prezidenti, Kravçuk və Kuçma, qraf Kavurun İtaliya və italyanlar haqqında məşhur sözlərini təkrarlamağı sevirdilər:

“Biz Ukraynanı yaratdıq, indi isə ukraynalıları yaratmaq lazımdır!”.

Yəni, onlar de-fakto etiraf edirdilər ki, Ukrayna dövlətinin guya ki onlar üçün yaradıldığı ukraynalı milləti hələ də mövcud deyil və onlar hələ yaradılmalıdır.

Ukraynaçılıq üçün təməlin olmaması dil siyasətində də özünü büruzə verir. 90-cı illərdə (rus dilinin sıxışdırılmadığı, "təcavüzkar ölkənin dili" kimi rədd edilmədiyi - Rusiyanın hələ də strateji tərəfdaş sayıldığı dövrə), rus dilinin istifadəsinin məhdudlaşdırılmasının, Ukrayna dilinin yeganə dövlət dili statusu verilməsinin tərəfdarları dövlət dəstəyi olmadan bu dilin öləcəyini açıq şəkildə bildirirdilər. Və bu doğru idi.

Ukrayna SSR -də Ukrayna dili yalnız dövlət tərəfindən dəstəkləndiyi və hətta tətbiq olunduğu dərəcədə istifadə olunurdu (Rus məktəblərində Ukrayna dili və ədəbiyyatının məcburi öyrənilməsi).

Eyni zamanda əhalinin böyük əksəriyyəti rusca düşünür və danışırdı. Yəni onun üçün yaradılan dövlətdə "titullu" millətin varlığı o qədər param-parça və əhəmiyyətsiz idi ki, onun özünə məxsus olan dil də faktiki olaraq ölmüşdü.

Müstəqillik qazandıqdan sonra da Ukrayna dilinin "inkişafı" tarixi onun əslində yoxluğunu təsdiqləyir. Məsələ bundadır ki, Ukrayna SSR -də bolşeviklər tərəfindən Poltava ləhcəsi əsasında inkişaf etdirilən Ukrayna dili, əslində Ukrayna və Rus dili arasındakı fərqi gücləndirməyə çalışan "ukraynalılar" tərəfindən polyaklaşdırma, almanlaşdırma, qaliçinalaşdırma nəticəsində tədricən ləğv edildi.

Nəticədə Ukrayna SSR -də istifadə olunan norma yox oldu, amma yenisi meydana gəlmədi. Ukrayna, Ukraynanın mərkəzi sakinlərinin başa düşməsi üçün uyğunlaşdırılmış bir neçə Qərb ləhcəsinin dil norması statusuna iddia edən bir kənd surjikləri ölkəsinə çevrildi.

Yəni təkcə vahid ukraynalı milləti deyil, Ukrayna dili də yoxdur.

Nəhayət, millətçilərin özləri, ukraynalıların necə yaradılacağını izah edərək belə bir şüar irəli sürdülər: “İçindəki rusu öldür!”. Bu o deməkdir ki, Ukraynada yaşayan hər bir rus içindəki rusu öldürənə qədər Ukrayna milləti yarana bilməz. Bu, faktiki olaraq Rusların Ukraynada çoxluq təşkil etdiyinin sübutu deyilmi (baxmayaraq ki, onlar tez -tez ukraynalı kimi qeyd olunurdu)?

Beləliklə, rusların tarixi ərazisində Ruslardan ibarət hakimiyyət, dəyərsiz olduğunu sübut edən nəzəriyyəyə və eyni dərəcədə dəyərsiz olan məsləhətçilərə əsaslanaraq etnik bir Ukrayna dövləti qurmağa başlayır. Bu ölümcül bir səhv idi.

Vətəndaşlıq əsasında bir dövlət qurmağa başlasalar, rus dili onlara mane olmazdı. Sadəcə, ukraynalıların əksəriyyəti əslən etnik rus olan Ukrayna vətəndaşı olduqlarını bəyan edərdilər (az sayda milli azlıqlar və 1914-17-ci illərdə Avstriyalılar tərəfindən törədilmiş rus soyqırımının köməyi süni şəkildə yetişdirilən ukraynalıların Qalisiya qoruğu istisna olmaqla).

Məhz bu səbəbdən Ukrayna bütün sonrakı nəticələr də nəzərə alınmaqla  rus xalqının ikinci dövlətidir.

Eyni zamanda, heç kimə müdaxilə etməyən və heç kəsi narahat etməyən Ukrayna dilinin mövcudluğunu, Ukrayna SSR -in dil siyasətinin təməllərini sakitcə qoruyub saxlamaq mümkün idi.

Xarici siyasətdə "Rusiyadan uzaqlaş!" şüarını elan etməyə də lüzum olmazdı. Lakin qeyri-rəsmi olsa da, bu, müstəqilliyin bütün 30 ili ərzində Ukrayna beynəlxalq fəaliyyətinin strateji istiqamətini müəyyən edib.

Beləliklə, ölkə bölünmə və ziddiyyətlərdən qaça bilər və bütün gücünü iqtisadiyyatın inkişafına sərf edə bilərdi.

Bunun əvəzində isə, dövlətin resurslarının çox hissəsi süni (və sonra zorakı) ukraynalaşdırmaya, hər şey ruslarla mübarizəyə və öz təbii müttəfiqi və strateji tərəfdaşı olan Rusiyadan uzaqlaşmağa sərf edildi.

Beləliklə də millətçilər ölkədəki hakimiyyəti oliqarxiyaya keçirməkdə maraqlı oldular.

Milliyyətçilərin özləri təşkilati və sayca zəif idilər, lakin oliqarxiyanın öz hökmranlığına bəraət qazandırmaq üçün Ukrayna dövlətçiliyi ideyasının Ukrayna millətinin Rusiyadan müdafiəsi kimi ideyası vardı.

Bunun əvəzində siyasi və iqtisadi hakimiyyəti əlində cəmləşdirən oliqarxlar cəmiyyətdə millətçi fikirlərin təbliğini, habelə təhsil, elm, sənət, ədəbiyyat, media və digər humanitar, eləcə də xarici siyasət sahələrini millətçilərin nəzarətinə verilməsini təmin etdi.

Bu cür dövlətdə əhalinin əksəriyyətinin maraqları ilə onların öz iqtisadiyyatının ehtiyacları açıq şəkildə ziddiyyət təşkil edirdi və yalnız mövcud olan resurslardan istifadə etməklə həyatda qala bilərdi.

Resurs bazası tükəndikcə müxtəlif oliqarx qrupları və onları təmsil edən siyasətçilər arasında ziddiyyətlər artırdı.

Elitalar arasında parçalanma ölkədə də parçalanma yaratdı. Mübarizə aparan daxili qrupların qüvvələri faktiki olaraq bərabər olduğundan, xarici qüvvələrin Ukraynanın daxili siyasətinə cəlb edilməsi, nəticədə də vətəndaş müharibəsi qaçılmaz oldu.

Beləliklə, Ukraynanın əsas problemi ukraynaçılıq ideologiyasındadır. Otuz il ərzində bu xəstəlik çox inkişaf edib, metastazlar bütün orqanizmə yayılıb və onun sağalmasına ümid yoxdur.  İtirilmiş Cənnəti necə geri qaytarmaq barədə düşünmək mənasızdır. Bundan sonra nə olacağını düşünmək lazımdır.