Azərbaycanın yeni Z nəsli yerli kanallara baxmaq istəmir. Uzaqbaşı bazar günü səhər yeməyi zamanı Azərbaycan dilində nümayiş edilən maraqlı animasiya filminə baxar. O da əgər valideyn məcbur etsə. Kanallar həm maraqlı deyil, həm də uşaq verilişi, cizgi filmi olduqca azdır. Evdə internet, smart TV, planşet və smartfon varsa, uşaq mütləq özünün bəyəndiyi videoları və animasiya filmlərini axtarıb tapacaq.
Cizgi filmləri çoxdan böyük bir gəlir mənbəyi, reklam platformasına çevrilib
Uşaqlar ana dildə kontent tapa bilmədiklərindən xarici resurslara üz tuturlar. Ölkə dəqiq olaraq iki cəbhəyə bölünüb: Türkiyə və Rusiya kontentinə baxanlara. Ailədə rus dilini bilən varsa, uşaq tezliklə rus dilini mənimsəyib elə ona lazım olan filmlərə bu dildə baxır. Rus dilini bilən yoxdursa, deməli, bizə ən yaxın olan türk dilində cizgi filmlərini seçib baxacaq. Baxırsan, adi bir ailənin uşağıdır, amma dili dəyişib, Türkiyə ləhcəsində danışır. Öz dilində nəyisə ifadə etməkdə çətinlik çəkir.
Cizgi filmləri artıq çoxdan öz ilkin mənasını itirib, böyük bir gəlir mənbəyi, reklam platformasına çevrilib. Dünyanın böyük animasiya studiyaları olduqca bahalı cizgi filmlərini çəkib pulla satmaq barədə o qədər də düşünmürlər. Bu prosesdə daha böyük strateji maraqlar var. Cizgi filminin əsasına qoyulan ideya bir müddət sonra milyonlarla uşağın həyat tərzinə çevrilir. Supermen, Betmen, Spaydermen kimi animasiya filmlərinin qəhrəmanları uşaqların beynində dərin bir iz buraxmaqla həkk olunur. Uşaq bu hərəkətləri təkrar etməyə çalışır, ata-anadan oyuncaq qəhrəmanı almağı tələb edir, çarpayısının hörümçək insan formasında olmasını istəyir, geyimdə belə üzərində məhz onların əksinin olmasını arzulayır.
Bakının 8-ci km bazarında yerləşən dükanlarda “Mikki və Maus” yataq dəstləri satılır
Cizgi filmləri qəhrəmanlarının obrazı bir çox malda əks olunub. Sevimli obrazların nişanları da, saatları da, virtual oyunları da var. Hara getsən belə, gözünə onlar görünəcək. Hətta ABŞ-dan çox uzaqda, Bakının 8-ci km bazarında yerləşən kiçik dükanlarda Mikki və Maus, hörümçək adam və digər animasiya qəhrəmanlarını əks etdirən yataq dəstləri satılır. Adi materiallardan daha yaxşı satılır bu dəstlər. Valideyn istər-istəməz uşağın tələbi ilə, deyək, “İtlər, irəli” filminin qəhrəmanlarıni əks etdirən geyimi almağa məcbur olur. Almasan da olmur.
Disney kimi məşhur bir animasiya nəhəngi dayanmadan illərdir cizgi filmləri istehsalı ilə məşğuldur. Bu müddətdə artıq Disneyin oyuncaq sənayesi əmələ gəlib, satış şəbəkəsi dünyanın bir çox ölkəsində yaradılıb. Bəzən brend dükanları gəlir gətirməyə yox, reklama xidmət edir. Disney şirkəti Disneylend parkını yaradarkən onun bu qədər populyar olacağını, bəlkə də zənn etmirdi. Kaliforniya ştatında qurulan əyləncə parkını ümumilikdə 600 milyon insan ziyarət edib. Şirkət buna bənzər əyləncə parklarını bir çox ştatlarda yaradıb.
Disneylendlər dünyanın bir çox ölkəsinə də yayılıb. Parisdə də var, Tokioda da, Honkonqda da. Disney kəndləri ABŞ-da yayılıb, başqa ölkələrdə də. Florida ştatında yaradılan Disney şəhərciyi isə bəzən insanlara məhz bu reallıqda yaşamağı təklif edir. Hara baxsan, Disney qəhrəmanları gəzir, hər yerdə Disney simvolikasıdır.
Disneyin əlindən heç yerə qaça bilməzsən
Uşaqlar belə reallığı çox sevirlər. Animasiya qəhrəmanları artıq virtual məkanda, oyunların daxilində də məskunlaşıblar. Fərqi yoxdur, müəyyən yaşacan televizorda cizgi filminə baxırsan, daha sonra isə smartfonda oyun oynayırsan. Bir sözlə, Disneyin əlindən heç yerə qaça bilməzsən. Uşağa da oyuncaq söz verdinsə, mütləq almalısan. Bəzən bu cizgi filmi qəhrəmanından yaradılmış oyuncağı əldə etmək də mümkünsüz olur. “Milad bayramına hədiyyə” filmində eyni vəziyyət müşahidə olunur. Məşhur Amerika ulduzu Arnold Şvarsnegerin rol aldığı filmdə baş qəhrəman Milad ərəfəsində oğluna söz verdiyi Turbomen oyuncağını əldə etmək üçün bütün gücünü sərf etməli olur. Marketlər isə bomboşdur. Turbomen nə gəzir?
İki oğul atası həmin bu Turbomeni almaq üçün əməlli-başlı müharibə edirlər. Film gülməli, komik vəziyyəti ifadə etsə də, bir növ reallığı əks etdirir. Cizgi filmi qəhrəmanı həyatımızın ayrılmaz hissəsinə çevrilib, övladına bu oyuncağı hədiyyə edə bilmirsənsə, deməli, onun hörmətinə qazana bilməzsən. Başıaşağı gəzəcəksən.
Sadə və müsbət ruhlu köhnə filmlər uşaqlarda bir gülüş doğurur
Reklam və biznes maraqlarından əlavə, ABŞ-ın animasiya studiyaları həm də dünyaya ideoloji mesaj göndərməklə məşğuldurlar. Burada məqsəd hələ möhkəmlənməmiş uşaq psixikasına təsir etməklə kimin bu dünyada güc sahibi olduğunu beyinlərə yeritməkdir. Yəni animasiya filminin qəhrəmanları dünyanı xilas etmək, şər qüvvələrə qalib gəlmək işini görməklə məşğuldurlar. Burada xeyir ABŞ-da, şər isə başqa yerdə cəmlənir.
Cizgi filmlərin uşaq psixikasına mənfi təsiri varmı? Əgər dəhşətli varlıqlar, əcaib yadplanetlilər, mutantlar dəqiqəbaşı cizgi filmlərində görünürlərsə, uşaq hələ aşağı yaş dövründən onlarla birgə həyat sürməyə məhkum olur. Bir müddət sonra artıq normal süjetlər ona maraqlı görünmür. Bu günün uşağı nə Tıq-tıq xanıma, nə Cırtdana, nə də sovet dövründə çəkilmiş minlərlə pozitiv sovet animasiya filminə baxmaq istəyir. Sadə və müsbət ruhlu köhnə filmlər uşaqlarda bir gülüş doğurur.
“Nu, poqodi” filmini yaşlı nəsil əzbər bilir, amma indiki uşaqlarda heç bir reaksiya doğurmur. Filmə baxıb darıxırlar. Onlar müasir süjet gözləyirlər. Dünyanın bir çox ölkəsi də animasiya işini prioritet olaraq inkişaf etdirir. Yaponiya, Koreya, Çin də çox möhtəşəm cizgi filmləri yaradır. Rusiyanın “Maşa və ayı” cizgi filmi Azərbaycanda çox populyardır. Maşa adlı dəlibaş qız hər yeri dağıdır, filmin aqressiyası da böyükdür, amma uşaqlar bəyənirlər.
Mədəniyyət Nazirliyinin cizgi filmi sifarişi yoxdur
Azərbaycanda animasiya işi, açığı, bərbad gündədir. Ölkədə yaradılan bir neçə kiçik studiyanın nə əməlli-başlı maliyyəsi var, nə güclü kadr bazası, nə də gəlir əldə etmək üçün böyük bazarı. Cizgi filmləri bazarı artıq tutulub. Disney kimi studiya ilə axı necə rəqabət aparasan? Heç mümkün deyil. Animasiya filminin istehsalı çox bahalı prosedurdur. Əvvəllər rəssam-animator filmi əllə süjet-süjet, anbaan çəkirdi, sonra xüsusi metodla canlandırılıb kameraya köçürülürdü. Hələ o dövrdə ağır bir proses idi, hazırda cizgi filmi kompüter proqramlarında yığılır, amma bu proqramda hər adam işləməyi də bacarmaz. İşin qiyməti də bahadır, daha çox işçi qüvvəsi cəlb edilməlidir. Daha mürəkkəb süjetlər yaradılır.
Böyük mənada Mədəniyyət Nazirliyinin cizgi filmi sifarişi yoxdur. Hansısı xırda-para filmlər çəkilir. Yerli animasiya studiyalarının nə sponsoru var, nə də sifarişi. Hətta bəzi studiyaların hazır filmləri də var. Amma bazara çıxış yoxdur, yəni kimsə təqdimat edə, bir qədər pul ödəyə, kinoteatrlara çıxarda və sair kimi işlər görülmür.
Bütün Azərbaycan animasiyalarına bir gündə baxmaq olar. Bəs sabahısı uşaq nəyə baxacaq? Yaxşı deyək, Azərbaycan dilinə dublyaj edilmiş filmlərə. Bu limit də uzaqbaşı bir həftə on günə bitəcək. Bəs sonra? Keçəcək Türkiyə və Rusiya resurslarına, axtarışı daha yaxşı bilən uşaqlar isə ingilis dilində filmlər tapacaqlar.
Çin, Koreya, Yaponiya cizgi filmlərinə də o ölkələrin dilində baxanlar az deyil. Axı animasiya bütün uşaqlara aydındır, xarici dili anlamasa, yenə əlli əlliyə başa düşəcək.
Öz cizgi filmlərimiz də havadan yaranmayacaq
Ölkədə animasiya işini gücləndirmək, bu sahəni rəqabətə davamlı etmək olarmı? Ölkə kiçik, bazar məhduddur. İstər-istəməz xarici animasiya filmlərindən istifadə etməli olacağıq. Amma nəyi etmək olar? İlk növbədə Azərbaycan uşaqlarının doğma dildə animasiya filmlərinə baxmağını təmin etmək mümkündür. Yəni lisenziyası bizdə olan keyfiyyətli, pozitiv cizgi filmlərini dublyaj edib internetdə açıq resurslarda yerləşdirmək lazımdır. Bir var uşaq nəyə gəldi baxır, yad təsirə məruz qalır, üstəlik, öz dilini unudur, bir də var uşağın öz dilində animasiya filminə baxması üçün imkan yaradırıq. Ən azı seçim etmək şansı olur. Azərbaycan kanalları da cizgi filmlərini dublyaj edir, amma bu filmlər internetdə yoxdur. Hərə özü üçün çalışır. Nəticədə bizim uşaqlar bu filmlərə baxa bilmirlər. İndi heç kim oturub hansıma kanalın cizgi filmini gözləmək istəmir, elə internetdə axtarış edib istədiyinə baxır. Axtarışda isə yalnız başqa ölkələrin filmləri çıxır.
Öz cizgi filmlərimiz də havadan yaranmayacaq. Kiçik də olsa, bir dövlət proqramı olmalıdır. Deyək, bir neçə yerli studiyaya dövlət xətti ilə maliyyə ayrıla, filmlər çəkilə bilər.
Rusiyada bu təcrübə özünü doğruldub. Mədəniyyət Nazirliyinin xətti ilə bütün rus nağılları ekranlaşdırılıb, həm böyük həcmli filmlər çəkilib, həm də qısa animasiyalar var. Digər ölkələrdə çəkilən bütün dəyərli cizgi filmləri rus dilinə tərcümə edilib. Yəni illərlə bax, heç bir zaman bitməz. Dalı da gəlir, studiyalar işləyir, yeni cizgi filmləri çəkilir, tərcümə edilir. Amma əsaslı bir xətlə iş gedir. Belə bir əsaslı xətt Azərbaycanda da olmalıdır. Dublyaj edilməli, yerli filmlər çəkilməlidir.
Cizgi filmlərinin çəkilməsi Azərbaycanın qarşısında duran ən mühüm və strateji məsələlərdən biridir. Bu işi nə sabaha, nə də birigünə saxlamaq olmaz. Məsələ bu gün həll edilməlidir, uşaqları itirməmək barədə düşünməliyik. Dərsliklərdə Dədə Qorqud, Koroğlu və ya şah İsmayıl Xətaidən mətn yazmaq yetərli deyil. Uşaq həm də onları animasiya filmlərinin qəhrəmanı kimi görməli və tanımalıdır. Yoxsa qəhrəmanı da elə Supermen, ya da Turbomen olacaq.