BAKI, 22 sentyabr — Sputnik, Qaliya İbrahimova. Amerika Birləşmiş Ştatları anti-İran sanksiyalarını tam həcmdə bərpa edib. Dövlət Departamenti bunu Tehranın nüvə razılaşması şərtlərini "yerinə yetirməməsi" ilə izah edib. BMT və Avropa İttifaqında amerikalıların arqumentlərini inandırıcı saymayıblar və Vaşinqtona qoşulmaqdan imtina ediblər. Ağ Ev nəyə nail olmaq istəyir və beynəlxalq ictimaiyyətin mövqeyi necədir? Ətraflı RİA Novosti-nin materialında.
Birtərəfli təzyiq
"BMT Təhlükəsizlik Şurası İrana silah tədarükü üzrə embarqonu uzatmayıb. Lakin ABŞ fəaliyyətsiz qalmayıb və sanksiyaları geri qaytarıb. İndi onlar yalnız Tehrana deyil, həm də embarqonu pozan hamının əleyhinədir", — Mayk Pompeo Avropa İttifaqını Vaşinqtonu dəstəkləməyə çağırarkən deyib.
Lakin əks-reaksiya olub. Almaniya, Böyük Britaniya və Fransanın ("avroüçlük") xarici işlər nazirləri Ağ Evin fəaliyyətini pisləyən birgə bəyanat veriblər.
"ABŞ 2018-ci il mayın 8-də İran proqramı üzrə Birgə Əhatəli Fəaliyyət Planından çıxıb və artıq "sövdələşmənin" iştirakçısı sayılmır. Bununla bağlı Vaşinqtonun istənilən qərarının hüquqi qüvvəsi yoxdur", - "avroüçlük" nazirləri bildiriblər.
Paris, Berlin və London, əksinə, sanksiyaları zəiflətməkdə davam edəcəklər. Nazirlər xatırladıblar ki, İranın üzərindən məhdudiyyətlərin götürülməsi BMT Təhlükəsizlik Şurasının 2231 saylı qətnaməsində nəzərdə tutulur. Bu sənəd 2015-ci ildə razılaşdırılmış nüvə sazişini rəsmən təsdiq edib.
"Biz həmişə onu qoruyub saxlamağı dəstəkləmişik və bunu davam etdirəcəyik", – avropalılar vurğulayıblar.
Avropanın vədləri
Donald Tramp sövdələşmədən iki il əvvəl çıxıb və Tehranın guya gizli şəkildə nüvə proqramını inkişaf etdirdiyinə istinad edib. O, heç bir dəlil gətirməyib, ancaq sanksiyaların qaytarılmasını tələb edib.
Rusiya, Çin və avropalılar bunu pisləyərək, sənədin ABŞ olmadan da qüvvədə olacağını vurğulayıblar. Hətta Almaniya, Fransa, Böyük Britaniya şirkətləri İranla əməkdaşlıq etməyə imkan verən xüsusi qanun qəbul ediblər. Biznesin ABŞ-ın təzyiqindən qorxmaması üçün xüsusi INSTEX maliyyə mexanizmi yaradılıb.
Düzdür, onun təsiri məhdud olub. Şirkətlər İran bazarını tərk etməyə davam ediblər və İslam Respublikasının iqtisadiyyatı kəskin şəkildə çöküb. Pekin Amerikanın sanksiyalarını pisləsə də, Tehranla əməkdaşlığı hətta çinlilər də yarımçıq qoyublar.
İran hakimiyyəti gözləmə mövqeyini tutub və ümid edib ki, avropalılar Vaşinqtonu biznesi təqib etməməyə inandıra biləcəklər. Amma xarici şirkətlər ölkəni tərk etdikcə və Vaşinqtonun yumşalacağına dair ümidlər əriyib getdikcə Tehran nüvə proqramına qoyduğu məhdudiyyətləri götürüb.
Formal olaraq Birgə Əhatəli Fəaliyyət Planı qüvvədə qalır, lakin sövdələşmə iştirakçılarının qarşılıqlı ittihamları ona etibarı pozur. Vaşinqton Tehranın sənədin şərtlərinə əməl etməkdən imtinasını İrana qarşı yeni hücumda əsas arqument kimi istifadə edir.
Embarqonun ləğvinə yol verməmək
Amerikalılar daha çox ehtiyat edirlər ki, oktyabrın 18-də Tehranın üzərindən silah embarqosu götürüləcək. Bu qorxunu İranın qonşuları qızışdırırlar.
Belə ki, İsrail, Səudiyyə Ərəbistanı, Bəhreyn və Küveyt bildirir ki, qadağaların ləğvindən sonra İslam Respublikası Rusiya və Çindən hava hücumundan müdafiə vasitələrini və müasir qırıcıları alacaq. Bu, İranı möhkəmləndirəcək və regionda vəziyyəti mürəkkəbləşdirəcək. Belə bir ssenariyə yol verməmək üçün Tehranın əleyhdarları ABŞ vasitəsilə hərəkət edirlər.
Avqustda amerikalılar BMT Təhlükəsizlik Şurasında (TŞ) silah embarqosunun uzadılmasına dair qətnamə təqdim ediblər. Onu Tehranın Livan və Suriyada "Hizbullah"ı, həmçinin İraqdakı şiə yaraqlılarını silahlandırması ilə əsaslandırıblar.
Fransa, Almaniya və Böyük Britaniya amerikalıların bu narahatlığını bölüşüb, lakin onların təklifini dəstəkləməyiblər. Rusiya və Çin ABŞ-ın bu istiqamətdə bütün səylərinin qarşısını alacağını bildiriblər. İran isə öz növbəsində bəyan edib ki, bu qətnamə nüvə sövdələşməsinin üstündən birdəfəlik xətt çəkəcək.
BMT TŞ Amerika layihəsini rədd edib. Amma artıq bir həftə sonra Dövlət Departamenti Tehranın nüvə sövdələşməsi üzrə öhdəlikləri pozduğunu təsdiqləyən sənədləri təqdim edib. Orada söhbət İranın müəyyən edilmiş 300 kiloqramlıq normadan artıq zənginləşdirilmiş uran yığdığından gedir.
Mayk Pompeo Vaşinqtonun sanksiyaları tam həcmdə bərpa etmək istədiyini gizlətməyib. BMT TŞ-də xatırladıblar ki, ABŞ "sövdələşməyə" əməl olunmasını qiymətləndirə bilməz, çünki özü bu sövdələşmədən çıxıb. Amerikalılar isə hələ də 2231 saylı qətnaməni təsdiq edənlər arasında olduqlarını, müvafiq olaraq sanksiya hüququnu saxladıqlarını deyiblər və qeyd ediblər ki, əgər İrana qarşı şikayət daxil olduqdan 30 gün sonra tədbir görülməsə, sanksiyalar bərpa olunacaq. Müddət sentyabrın 20-də başa çatıb.
Gözləmə diplomatiyası
"BMT Baş katibi Antoniu Quterreş Təhlükəsizlik Şurasında konsensusun olmamasına istinad edərək, İrana qarşı sanksiyaların bərpa olunmasına qarşı çıxıb. Amerikanın qərarını Atom Enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentlik nəzərə almayıb, Avropa isə onu kəskin tənqid edib. Vaşinqton kifayət qədər alçaldıcı vəziyyətə düşüb", — Moskva Dövlət Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun (MDBMİ) Beynəlxalq Tədqiqatlar İnstitutunun Avroatlantik Təhlükəsizlik Mərkəzinin Baş Elmi işçisi Andrey Baklitski hesab edir.
Buna baxmayaraq, ekspert Amerika sanksiyalarının xarici biznesi qorxudacağını istisna etmir. Oktyabrda silah embarqosu ləğv edilsə, şirkətlər İranla ticarət etmək istəməyəcək. ABŞ-ın təzyiqi altına düşmək təhlükəsi ağırlaşacaq. Lakin belə olan halda da Vaşinqtonun hərəkətləri artıq görünür.
"Avropa qanunvericiliyi 2023-cü ilə qədər silah embarqosunu nəzərdə tutur. Odur ki, beynəlxalq qadağalar aradan qaldırılsa belə, Aİ Tehranla bu sahədə əməkdaşlıq edə bilməyəcək. Rusiya və Çin ilə vəziyyət daha da maraqlıdır. Bu ölkələrdən potensial olaraq İrana silah sata biləcək şirkətlər artıq sanksiya altındadır. Onlara embarqonun aradan qaldırılmasından sonra Tehranla təmtəraqlı müqavilə imzalamağa heç nə mane olmur. Bu o demək deyil ki, silah həqiqətən dərhal İrana gedəcək, amma ABŞ-ın mənəvi məğlubiyyəti göz qabağındadır", – Baklitski deyir.
ABŞ-da yaşayan beynəlxalq münasibətlər üzrə mütəxəssis Rafael Səttarov diqqəti Tehranın ABŞ-ın birtərəfli sanksiyalarına verdiyi təmkinli reaksiyasına çəkir. Onun sözlərinə görə, İran hakimiyyəti Amerikada prezident seçkisinədək vəziyyəti gərginləşdirmək istəmir.
"İslam Respublikası başa düşür ki, ABŞ-ın ünvanına deyilən istənilən kəskin bəyanat yalnız zərər verəcək. Tramp İranla növbəti böhranı dərhal öz xeyrinə çevirəcək və rejimə təzyiqləri gücləndirəcək. Bundan başqa, indi Avropa, Rusiya, Çin, BMT İranın tərəfindədir. Şifahi qarşıdurmada heç bir məna yoxdur. Birtərəfli sanksiyaların isə beynəlxalq səviyyədə tanınmış qanuni qüvvəsi yoxdur", – Səttarov hesab edir.
Rəyi soruşulan ekspertlər belə bir qənaətdədirlər ki, ABŞ-ın növbəti prezidenti Co Bayden olsa, amerikalılar nüvə sövdələşməsinə qayıda bilərlər. Lakin Trampın prezidentliyi dövründə İran ətrafında vəziyyət dəyişib. Buna görə də sövdələşməyə qayıdış proseduru asan olmayacaq.