“Məsuliyyətli ol, evdə qal” ifadəsini günümüzdə eşitməyən kimsə tapılmaz yəqin. Koronavirus pandemiyası ilə əlaqədar bu çağırışlar aktuallaşıb. Televiziya kanallarında, radio efirində, nəqliyyatda tez-tez səsləndirilən bu ifadə artıq bir növ adiləşib. Məsuliyyətlə bağlı xeyli plakat hazırlanıb, internetdə həştəq yaradılıb. Sosial mediada isə dəqiqəbaşı insanlar bir-birini məsuliyyətli olmağa çağırırlar.
Yəni, bu qədər məsuliyyətsizik?
“Məsuliyyətli ol, sosial məsafə gözlə”, “Məsuliyyətli ol, maskadan istifadə et” kimi ifadələr, #məsuliyyətli, #məsuliyyətliol #mesuliyyetli #mesuliyyetliol həştəqləri də gündəmi zəbt edib. Niyə məsuliyyətdən bu qədər danışırıq? Yəni bu qədər məsuliyyətsizik? Yoxsa məsuliyyətli olmaq ağır bir yükdür?
Əslində məsuliyyət anlayışına yanaşma insanlarda müxtəlifdir. Bir millətin, cəmiyyətin məsuliyyətsiz kimi qəbul etdiyi vəziyyət digər xalqlarda tam normal sayıla bilər. Deyək, əgər Almaniya və Finlandiyada kiminsə görüşə gecikməsi qəbuledilməz hal kimi qəbul edilirsə, Şərq mentallığında hansısa işi görəndə tələsikliyə yol vermək doğru sayılmır. Ərəb ölkələrində bu gün görüş təyin edib sabah gəlmək də olur. Şərq insanı bunu belə izah edir, əgər nəsə olmalıdırsa, bu baş verəcək, çünki hər şey Allahın əlindədir. Olacağa da çarə yoxdur.
Qərb düşüncə tərzində, oradan gələn biznes modellərdə işçinin mütləq və mütləq məsuliyyətli, dəqiq və nizam-intizamlı olması mühüm şərtdir. İşə gecikmək, rəhbərliyin tapşırığını yerinə yetirməmək, layihəni vaxtında təhvil verməmək işdən qovulmaq üçün ciddi əsas sayılır. Amma bütün Avropa ölkələrində yaşayan insanlar da eyni dərəcədə məsuliyyətli deyil. İspan nahardan sonra 2 saat yatmağı sevir, alman isə bunu məsuliyyətsizlik kimi qəbul edir. İtalyanlar bir qədər tənbəldirlər, elə bil Avropa yox, hansısa Şərq ölkəsini xatırladırlar. Dövlət qurumlarında da işə yanaşmada bir növ etinasızlıq duyulur.
Gələcəyin məsuliyyətsiz insanı da ailədə formalaşır
Məsuliyyət bir tərəfdən nizam-intizama riayət etmək, digər tərəfdən qanunu gözləmək, yükünü daşıdığın insanların problemlərini də özününkü kimi qəbul etməkdir. Hər bir ata-ana ilk növbədə ailədə bir nümunə olmalıdır. Əgər ata uşaqlarına bazar günü gəzinti söz veribsə, deməli, mütləq yerinə yetirməlidir. Sözündə durmasa, bir müddət sonra ailədəki nüfuzunu itirə bilər. “Uşağa söz vermə” ifadəsi Azərbaycanda çox populyardır, çünki ailənin kiçik üzvü bizə inanır, dediyimizi həqiqət kimi qəbul edir. Söz verdinsə, yerinə yetirməlisən.
Elə gələcəyin məsuliyyətsiz insanı da ailədə formalaşır, ata sözündə durmur, ana diqqət yetirmir və artıq uşaq belə davranışı özü üçün nümunə kimi qəbul edir. Qadın və kişinin də məsuliyyət anlayışı fərqlidir. Kişi məsuliyyət dedikdə daha çox işə vaxtı-vaxtında gedib gəlməyi, evin bazarlığını, təminatını, təmir işlərini və digər məsələləri düşünür. Məsuliyyətli olmaq, yəni müəyyən öhdəlikləri yerinə yetirmək deməkdir. Qadın isə məsuliyyəti başqa anlayır, üzərinə məsuliyyət və ya yük götürmək deyəndə, daha çox sevgi, qayğı göstərmək kimi qəbul edir.
Amma məsuliyyətsizliyin də onlarla təzahürünə rast gəlinir. Məsələn, həyat yoldaşından ayrılmış kişilər çox zaman aliment ödəməyi sevmirlər. Hələ dünənəcən övladının ən kiçik arzusunu yerinə yetirməyə hazır olan şəxs bu gün ən cüzi məbləği ödəməkdən belə yayınır. Qadın uşağını böyütmək, ayağa qaldırmaq üçün istənilən ağır işə getməkdən, onun bunun qapısında xadimə, qabyuyan işləməkdən çəkinməz. Amma ailəsindən ayrılan kişi aylarla iş tapmadığını, ağır durumda olduğunu əsas gətirərək uşağına görə pul ödəməkdən qaçar.
Məsuliyyətsizlik bəzən özünü qorxulu statistikada göstərir
Məsuliyyətsizliyin bariz nümunələrinə hər gün rast gəlirik. “Koroğlu” metro stansiyası ətrafında yerləşən, Bakı Nəqliyyat Agentliyinə məxsus Nəqliyyat Mübadilə Mərkəzindən hər gün minlərlə insan yararlanır. Eyni mənzərəni də hər səhər müşahidə edirik. Kart balansını doldurmaq üçün onlarla sərnişinin növbəyə düzüldüyünü. Gündə ən azı 10-15 dəqiqə zaman itirməlisən. Özü də bir gün belə boş aparata rast gəlmək mümkün deyil. Növbə bu gün də var, sabah da.
Burada ikitərəfli məsuliyyətsizliyin şahidi oluruq. Əgər aparatların önündə bu qədər insan toplanırsa, deməli onların kartında pul yoxdur, zamanında balansı doldurmayıb növbədə gözləyirlər. İnsan var, heç vaxt belə aparatın önündə növbə gözləməz, hər gün işə gedib gələr deyə 5-10 manat yükləyər. İnsan da var, daim kartını itirdiyindən elə 1-2 manatla kifayətlənər, nəticədə tez-tez növbədə gözləməli olar.
Digər tərəfdən əgər kimsə növbə gözləyirsə, deməli ya aparatın sayı kifayət qədər deyil, ya da məsələni başqa cür həll etmək lazımdır. Hələ iki il öncə BNA-nın İdarə Heyətinin sədri Vüsal Kərimli mətbuata açıqlamasında marşrutların kart sisteminə tam keçidindən sonra kartda balansı onlayn qaydada artırmağın mümkün olacağına söz vermişdi. Kart sistemi tam bərqərar olmasa da, hər halda artıq bazarın böyük bir hissəsində tətbiq olunub. Amma onlayn ödəmə hələ də yoxdur. Özü də bu məsələnin həlli elə də çətin deyil. Sadəcə virtual onlayn sistem qurulur, kartın nömrəsi həmin sistemdə qeydiyyata düşür, daha sonra isə virtual məkanda həmin qeydiyyat nömrəsinə pul yükləməklə problemin rahat yolu tapılır. Belə sistem artıq bir neçə kabel TV-də qurulub. Kart aparata daxil edilir, məbləğ sistemə ödənilən kimi kanalların nümayişi bərpa olur.
Yol qaydalarına münasibətdə aşkarlanan məsuliyyətsizlik bəzən özünü qorxulu statistikada göstərir. “Xətai” metro stansiyası önündəki piyada keçidində reallaşan monitorinq orta hesabla dəqiqədə 4 qanun pozuntusunu üzə çıxarıb. 12 saata 2963 dəfə qayda pozulub. Özü də yolu keçmək üçün keçiddə cəmi 40 saniyə gözləmək lazımdır. Hansısa çətin bir yer də deyil. Həyatla belə oyun oynamaq olarmı?
Məsuliyyət hissini həştəqlə formalaşdırmaq çətin məsələdir
Azərbaycan reallığında hər addımbaşı məsuliyyətsizlə qarşılaşırıq, nə pandemiya vəziyyəti dəyişə bilib, nə də başqa hər hansı bir faktor. ABŞ-də avtomobilin hansı yerinə əyləşsən, o dəqiqə təhlükəsizlik kəməri taxmalısan, amma bizim sürücülər elə bil bu kəməri taxmamağı özlərinə fəxr bilirlər. Eləsi var sükanı verir azyaşlı uşağın əlinə, o da maşını ora bura qaçırdır, aparıb divara da çırpa bilər. Yolu kəsib bir-biri ilə söhbət edən sürücüləri azmı görmüşük?
Bəs qrafiki dəqiq gözləyən marşrutları niyə barmaqla saymaq olar? Sükan arxasında telefonla danışan, siqaret çəkən, başqa marşrutla bəhsəbəhsə girən sürücünün məsuliyyəti niyə axsayır?
Məsuliyyət hissini həştəq və ya sosial mediadakı şuarlarla formalaşdırmaq çətin məsələdir. Bu prosesə hələ körpəlikdən başlamaq gərəkdir. Məsuliyyətli olmağı valideyn nümayiş etməlidir, nümunə olmalıdır. Məktəbdə müəllim deməlidir. Qapısını döyüb müraciət etdiyimiz qurumlardan məsuliyyətli yanaşma görməliyik. Yeni qaydalar bizim təlim-tərbiyə sistemində öz layiqli yerini tutmalıdır.
Cəmiyyətin hər bir qatında məsuliyyətli insanları, məmurları, iş adamlarını, xidmət sektorunda çalışanları yetişdirməliyik. Biri olub, digəri olmasa, xeyri yoxdur. Bəlkə də gün gələr, biz də hər bir hərəkətin məsuliyyətini üzərinə götürməyə hazır olan bir topluma çevrilərik.