Rusiyanın qaz ixracının istiqamətinin dəyişməsində Azərbaycanın rolu: MTQ və svop sxemi

BAKI, 8 sentyabr - Sputnik. Rusiya qazının dünya bazarlarına çıxarılması üçün yeni marşrutların yaradılmasında Azərbaycanın rolu artır. Rusiya ilə İran arasında bir neçə ildir müzakirə edilən mavi yanacaq mübadiləsi (svop) sxemi getdikcə reallığa çevrilir. Belə ki, cümə axşamı Şərq İqtisadi Forumunda (ŞİF) çıxış edən Rusiya prezidenti Vladimir Putin deyib ki, İran Rusiyadan qaz tədarükünə başlamağı xahiş edir.

Eyni zamanda, İrana və region bazarlarına gələcək ixrac üçün qaz mübadiləsi və mayeləşdirmə kimi variantlar nəzərdən keçirilir. Rusiya Federasiyası ilə İran arasında svopdan danışarkən, şübhəsiz ki, iki mümkün variant ortaya çıxır - Azərbaycan və Türkmənistan ərazisi ilə.

Rusiya Federasiyası ilə bu ölkə arasında ildə 45 milyard kubmetr layihə gücünə malik Orta Asiya-Mərkəz qaz kəmərinin olduğunu nəzərə alsaq, Türkmənistan vasitəsilə İrana qazın nəqli variantı kifayət qədər məqsədəuyğundur. İran və Türkmənistan arasında qaz kəməri infrastrukturu da mövcuddur ki, bu ölkələr artıq Azərbaycanın iştirakı ilə svop tədarükü həyata keçiriblər və İraqla da eyni layihəni həyata keçirməyə hazırlaşırlar.

Lakin Rusiya qazının Türkmənistandan keçməklə İrana nəqli məsələsində logistika qolunun çox uzun olması və iki ölkə arasında ümumi sərhədin olmaması kimi bir “tıxac” var. Yəni, Qazaxıstan və Özbəkistanın da svop sisteminə qoşulması lazım gələcək, çünki Mərkəzi Asiya-Mərkəz qaz kəməri onların ərazisindən keçir və bu, əlavə xərclər və uzun danışıqlar deməkdir.

Azərbaycan ərazisindən tədarüklərə gəlincə, bu, bir qədər sadədir. Belə ki, 1982-ci ildən Azərbaycan və Rusiya arasında Qazıməhəmməd (indiki Hacıqabul)-Mozdok magistral boru kəmərinin bir hissəsi olan 200 km uzunluğunda Bakı-Novo-Filya qaz kəməri fəaliyyət göstərir. Onun layihə gücü 10 milyard kubmetrə qədərdir, faktiki istifadə olunan gücü isə 4,5 milyard kubmetrdən çox deyil.

Əks istiqamətdə işləyən qaz kəməri sonuncu dəfə Rusiya Federasiyası ilə Azərbaycan arasında 2022-ci ilin noyabrından 2023-cü ilin martına qədər olan dövrü əhatə edən mövsümi qaz mübadiləsi müqaviləsinin icrası çərçivəsində istifadə edilib. Bu müddətdə Rusiya Azərbaycan bazarına 900 milyon kubmetr, Azərbaycan isə əks istiqamətdə 320 milyon kubmetrdən bir qədər çox qaz verib.

Bu saziş sayəsində Azərbaycan və Rusiya Federasiyası qaz kəmərinin bir növ sınağını keçirmiş və onun əks tədarük imkanlarını aşkar etmişlər. İran və Azərbaycan arasında infrastruktura gəlincə, uzunluğu 1474,5 km olan Hacıqabul-Astara-Bind-Biand qaz kəmərinin Azərbaycan hissəsindəki ötürücülük qabiliyyəti 1,5 milyard kubmetrdən bir qədər çoxdur.

Eyni zamanda ekspertlər hesab edirlər ki, Astara qaz-kompressor stansiyasının gücünü artırmaqla qaz kəmərini xeyli genişləndirmək olar. Bundan əlavə, lazımi gücdə paralel qaz kəməri çəkmək olar ki, bu kəmər vasitəsilə böyük həcmdə Rusiya qazı Azərbaycan vasitəsilə İrana çatdırıla bilər.

Rusiya qazının ixracında aktual məsələlərdən biri qazın mayeləşdirilməsi zavodlarının gücünün artırılması və mayeləşdirilmiş təbii qaz (MTQ) tədarükü imkanlarının genişləndirilməsidir. Beləliklə, Rusiya bu gün dünya bazarına belə yanacaq tədarükçülərinin beşliyindən biridir və bu ixracın həcmini artırmağı planlaşdırır.

Ortamüddətli perspektivdə Rusiya Federasiyası 2030-cu ilə qədər MTQ istehsalını 102,5 milyon tona, 2035-ci ilə qədər isə 140 milyon tona çatdırmaq niyyətindədir. Eyni zamanda, Rusiya LNG-nin ənənəvi olaraq mayeləşdirilmiş “mavi yanacağın” qiymətlərinin Avropadakından daha yüksək olduğu kifayət qədər rəqabətli Asiya bazarına çatdırılması planlaşdırılır.

Belə olan halda Rusiya Federasiyası İran limanları vasitəsilə dünya bazarına MTQ tədarükünü təşkil edə bilər ki, bu da yanacaq Xəzər dənizindən tankerlərlə çatdırıla bilər. Sadəcə, maye karbohidrogenlərin nəqlini artırmaq üçün Azərbaycan və Rusiya Xəzər donanmasının imkanlarını genişləndirmək üçün mühüm layihə həyata keçirirlər.

Belə ki, Rusiya Prezidenti Vladimir Putinin avqust ayında Azərbaycana səfəri zamanı Rusiyanın Birləşmiş Gəmiqayırma Şirkətinin Bakı Gəmiqayırma Zavodu ilə birlikdə neft məhsullarının daşınması üçün müasir çay-dəniz tankerlərinin istehsalına başlanıldığı açıqlanıb. Bu tankerlər Rusiyanın MTQ-ni İran bazarına daşımaq üçün istifadə oluna bilər, oradan isə “mavi yanacaq” Hindistan, Pakistan və Cənub-Şərqi Asiya dövlətləri kimi ölkələrin bazarlarına çatdırıla bilər.

Rusiya Federasiyası MTQ-ni İran bazarına çatdırmaqla yanaşı, İrandakı zavodda da qazını mayeləşdirə bilər. Belə ki, 2022-ci ildə “Qazprom” və İran Milli Neft Korporasiyası (NIOC) arasında 40 milyard dollar dəyərində imzalanan neft-qaz sazişində digər məsələlərlə yanaşı, İranda MTQ zavodlarının tikintisi ilə bağlı planlar da öz əksini tapıb. Tehran uzun illərdir ki, öz qaz mayeləşdirmə zavodunu tikməyə çalışır ki, onun istehsal həcmi beynəlxalq bazarlara çıxmağa imkan verəcək.

Ötən illərdə belə bir zavodun tikintisi planlarının qarşısı Qərbin İrana qarşı sanksiyaları ilə alınıb. TotalEnergies və Shell iki layihədən - ildə 10 milyon ton gücündə Pars MTQ və ildə 16,2 milyon ton gücündə Persian MTQ-dən layihələrindən imtina etdilər.

İran hakimiyyəti bu ilin əvvəlində Fars körfəzindəki Eseluye qaz mayeləşdirmə zavodunda tikinti işlərinin təxminən 50%-ni müstəqil şəkildə tamamladıqlarını bildirib. Rusiya Federasiyası ilə əməkdaşlıqda İran son nəticədə ölkənin əsas dəniz limanlarının yaxınlığında yerləşəcək MTQ zavodunun tikintisini başa çatdıra biləcək. Eyni zamanda, Rusiya da Azərbaycanla svop sxemi ilə bu zavod üçün qaz tədarük edə bilər.