Bir üləma, üç həkim və... İranda prezidentlik uğrunda kimlər mübarizə aparacaq?

BAKI, 12 iyun — Sputnik. İranda prezident seçkilərinə vəsiqə qazanan 6 namizəd üçün iki həftəlik seçkiqabağı kampaniya dünən başlayıb. Ümumilikdə, 81 nəfər prezidentlik yarışında iştirak üçün müraciət edib ki, bu da 1989-cu ildə keçirilən seçkilərdən bəri ən az müraciət olub. Həmin il 79 iddiaçı İslam Respublikasında ikinci vəzifə uğrunda mübarizə aparmaq istəmişdi.

Qeyd etmək lazımdır ki, kifayət qədər tanınmış nümayəndələr və geniş kütlənin aşkar favoritləri seçkilərdə iştiraka buraxılmayıb. Belə ki, İran əhalisinin ən həssas və yoxsul təbəqələri arasında populyar olan İranın keçmiş Prezidenti Mahmud Əhmədinejada rədd cavabı verilib. Bu, Əhmədinejad üçün ilk imtina deyil - əvvəllər Keşikçilər Şurası onun 2017 və 2021-ci il seçkilərində iştirakına icazə verməyib.

Bundan əlavə, Əli Laricani kifayət qədər parlaq və güclü namizəd hesab olunurdu, lakin onun da namizədliyi Keşikçilər Şurası tərəfindən rədd edilib. Laricani İranın tanınmış siyasi xadimidir və bu illər ərzində İslami Şuranın spikeri, İran Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasının katibi vəzifələrindən tutmuş nüvə proqramı üzrə danışıqlar aparan şəxsə qədər rəhbər vəzifələrdə çalışıb. O, siyasi ailələrin "İraq qrupu"nun (Laricani və siyasətçi qardaşları İraqın Ən-Nəcəf şəhərində anadan olublar) nümayəndəsidir, həmçinin İran ruhaniləri ilə sıx qohumluq əlaqələri ilə bağlıdır və ölkənin siyasi elitası arasında nüfuz sahibidir.

Ekspertlər hesab edirlər ki, Laricani və Əhmədinejad məhz xalq və siyasətçilər arasında çox populyar olduqları üçün namizədlər siyahısından çıxarılıblar. Ehtimal olunur ki, ekssentrik Əhmədinejad və siyasi cəhətdən güclü və fərasətli Laricani prezident kürsüsündə hakimiyyətin digər qollarından asılı olmayaraq daha müstəqil siyasət yürüdəcəkdilər.

Qeyd edək ki, bu il İran tarixində ilk dəfə olaraq üç qadın ölkə prezidenti postu üçün müraciət etsə də, onlardan heç birinin seçkilərdə iştirakına icazə verilməyib. Qadınların müraciətlərinin qəbul edilməsi faktı 2022-ci ildə etirazların əsas amilinə çevrilən İslam Respublikasının qadın yarısına verilən qiymət hesab edilə bilər.

İran hökuməti qadın namizədlərin ərizələrini qəbul etməklə qadınların ölkənin siyasi həyatında iştirak edə biləcəyini və iştirak etdiyini göstərib. Eyni zamanda, qadın namizədlərin seçkilərə buraxılmaması kifayət qədər gözlənilən idi - hicab məsələsində davam edən islahatlara və rahatlamalara baxmayaraq, İran cəmiyyəti hələ də qadının ölkəni idarə etməsinə hazır deyil.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Qalibafın rəqibləri iranlılar arasında çox da populyar olmayacaq. Belə namizədlərdən biri hazırda Xarici Əlaqələr üzrə Strateji Şuranın üzvü olan 59 yaşlı siyasətçi Səid Cəlilidir. O, 2006-2012-ci illərdə Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasının katibi və İranın nüvə danışıqları qrupunun rəhbəri vəzifələrində çalışıb.

İran mediası Cəlili ən uğurlu danışıqlar aparan şəxs adlandırmır, çünki onun hərəkətləri son nəticədə İrana qarşı ən sərt iqtisadi sanksiyaların tətbiqinə gətirib çıxarıb. Cəlili 2013-cü il prezident seçkilərində iştirak edib və dörd milyondan çox səslə üçüncü olub. O, 2021-ci il prezident seçkilərində də namizədliyini irəli sürdü, lakin sonra Rəisinin xeyrinə namizədliyini geri götürdü.

Gözlənilənlərin əksinə olaraq, görünür, builki prezident seçkiləri kifayət qədər darıxdırıcı keçəcək: açıq-aşkar favorit Məhəmməd Bağır Qalibafın əleyhinə İran elektoratı tərəfindən dəstəklənən bir nəfər də parlaq namizəd irəli sürülməyəcək.

Altı namizəd arasında kifayət qədər zəngin siyasi və hərbi təcrübəyə malik olan Məhəmməd Bağır Qalibaf həm seçicilər, həm də beynəlxalq səhnədəki müşahidəçilər tərəfindən daha yaxşı tanınır. Qeyd edək ki, 63 yaşlı siyasətçi Tehranın meri, ölkə polisinin rəisi, İnqilab Keşikçiləri Hərbi Hava Qüvvələrinin komandanı vəzifələrində çalışıb. O, hazırda 2020-ci ildə seçildiyi Məclisin (birpartiyalı parlament) sədridir və bu vəzifədə Laricanini əvəz edib.

İran siyasi həyatının bir çox nümayəndələri kimi Qalibaf da karyerasına İran-İraq müharibəsi zamanı başlayıb, pilot olub, siyasi coğrafiya üzrə doktorluq dərəcəsinə malikdir və Tehran Universitetinin professorudur. Yəni Qalibaf kifayət qədər çox yönlü və ümumilikdə xarizmatik siyasətçidir ki, bu da onu prezidentliyə əsas namizəd edir.

Bundan əlavə, Qalibaf uzun illərdir ki, İran prezidenti olmağa çalışır - o, 2005, 2013 və 2017-ci illərdə seçkilərdə namizədliyini irəli sürüb və seçkilərdə iştirakına icazə verilən illərdə yaxşı nəticələr göstərib. Yəni onun seçki kampaniyalarında kifayət qədər təcrübəsi var.

Bununla belə, prezidentliyə namizədin ideal imicini 2015-ci ildə Qalibafın Tehran meri kimi bir sıra İran KİV-lərində külli miqdarda rüşvət almaqda ittiham edildiyi vaxt yaranmış korrupsiya qalmaqalı korlayır. İş məhkəməyə və ittihamedici materiallar dərc edən xəbər saytlarının bağlanmasına qədər gedib çatıb. Nəticədə məhkəmə proseslərindən sonra Qalibaf bəraət qazanıb.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Qalibafın rəqibləri iranlılar arasında çox da populyar olmayacaq. Belə namizədlərdən biri hazırda Xarici Əlaqələr üzrə Strateji Şuranın üzvü olan 59 yaşlı siyasətçi Səid Cəlilidir. O, 2006-2012-ci illərdə Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasının katibi və İranın nüvə danışıqları qrupunun rəhbəri vəzifələrində çalışıb. İran mediası Cəlilini heç də ən uğurlu danışıqlar aparan şəxs adlandırmır, çünki onun hərəkətləri son nəticədə İrana qarşı ən sərt iqtisadi sanksiyaların tətbiqinə gətirib çıxarıb.

Cəlili 2013-cü il prezident seçkilərində iştirak edib və dörd milyondan çox səslə üçüncü olub. O, 2021-ci il prezident seçkilərində də namizədliyini irəli sürüb, lakin sonra Rəisinin xeyrinə namizədliyini geri götürüb.

Növbəti namizəd Məsud Pezeşkiandır – o, ən yaşlı namizəd (70 yaş), təhsili üzrə kardioloq və prezidentliyə iddialılar arasında yeganə etnik azərbaycanlıdır.

Pezeşkian İranın səhiyyə və tibbi təhsil naziri olub və parlamentin üzvüdür. Bundan əvvəl o, 2013 və 2017-ci il seçkilərində prezidentliyə namizəd kimi qeydə alınıb - ilk dəfə Əkbər Haşimi Rəfsəncaninin xeyrinə namizədliyini geri götürüb, ikinci dəfə isə seçkilərdə iştirakına icazə verilməyib.

Gözlənilir ki, bu dəfə Pezeşkian öz namizədliyini geri götürəcək və çox güman ki, bu, Qalibafın xeyrinə ola bilər.

Digər namizəd isə İran ruhanilərinin nümayəndəsi, 65 yaşlı Mustafa Purməhəmmədidir. Purməhəmmədi seçkilərdə iştirak etmək üçün namizədliyini irəli sürən beş üləmadan yeganə biridir. Bu gün o, İslam İnqilabının Sənədləşmə Mərkəzinin qəyyumlar şurasının sədri vəzifəsində çalışır.

Bununla belə, Purməhəmmədinin siyasi karyerası həmişə o qədər də darıxdırıcı olmayıb - o, karyerasına İslam İnqilabının prokuroru kimi başlayıb və bir neçə il İranın bir sıra əyalətlərində prokuror vəzifəsində, daha sonra isə İnformasiya Nazirliyində xarici kəşfiyyat rəhbəri və iki il informasiya nazirinin müavini vəzifələrində çalışıb.

Bundan əlavə, o, 2004-2008-ci illərdə daxili işlər naziri vəzifəsində çalışıb və Ədliyyə Nazirliyinə rəhbərlik edib.

Purməhəmmədi ruhani ailəsindəndir, onun əmisi doğma şəhəri Rəfsəncanda məşhur və hörmətli üləma olub. Purməhəmmədi İslam hüququnu öyrənib, siyasi hüquqlar, İslamda siyasi fikrin nəzəri əsasları, eləcə də sosial məsələlər haqqında iki cildlik nəşrin müəllifidir.

Lakin Purməhəmmədinin keçmişi o qədər də mükəmməl deyil - 2005-ci ildə "Human Rights Watch"ın hesabatında o, hüquq müdafiəçilərinin fikrincə, 1967-ci ildə lazımi araşdırmalar olmadan ölüm hökmləri çıxaran və "ölüm kollegiyası" kimi tanınan dörd nəfərdən ibarət hüquqşünaslar heyətinin üzvü olduğuna görə insanlığa qarşı cinayətlərdə günahlandırılıb.

Qeyd edək ki, mərhum prezident İbrahim Rəisi oxşar cinayətlərdə ittiham olunurdu və sonradan "qəssab" adlandırılan dörd hüquqşünasdan biri idi.

İran prezidentliyinə son iki namizəd təhsillərinə görə həkimlərdir: 59 yaşlı nüvə tibb mütəxəssisi Əlireza Zəkani və 53 yaşlı otolarinqoloq, eyni zamanda bütün namizədlərdən ən gənci Əmirhüseyn Qazizadə.

Zəkani Qalibafın az-çox layiqli rəqibi hesab olunur - o, Tehranın meridir, İslam Məsləhət Şurasının üzvü olub, həmçinin "Jahan News" və "Panjereh Weekly" xəbər saytlarının sahibidir. O, dörd dəfə İran prezidentliyinə namizəd olub, lakin Keşikçilər Şurası tərəfindən iki dəfə rədd edilib.

Zəkani İranın zəngin bir ziyalı ailəsindəndir və tez-tez "Avropaya meylli" olduğu üçün tənqid olunur. Belə ki, İran mediasının məlumatına görə, Zəkaninin qızı uzun illər İsveçrədə yaşayıb, nəvəsi isə ümumiyyətlə İsveçrə vətəndaşıdır. Aydındır ki, İran prezidentliyinə namizəd üçün Avropa ilə isti münasibətlərin olması kifayət qədər böyük çatışmazlıqdır.

Əmirhüseyn Qazizadəyə gəlincə, o, zəngin siyasi karyerası ilə öyünə bilmir. Belə ki, Qazizadə bu illər ərzində deputat olub, ondan əvvəl isə Semnan Tibb Elmləri Universitetinə rəhbərlik edib. O, ilk dəfədir ki, belə yüksək vəzifəyə namizəddir və ekspertlər onun prezidentlik yarışından geri çəkiləcəyini gözləyirlər.