BAKI, 14 aprel — Sputnik. COVID-19 pandemiyası zamanı peyvənddən sonra baş verən ağırlaşmaların üçdə ikisinin xəyalın məhsulu olduğu aşkarlanıb. Aİ alimləri yeni araşdırmada göstəriblər ki, ağ xalatlı insanlardan qorxmaq, elmdə notsebo effekti kimi tanınan qorxu ağır sağlamlıq və sosial nəticələrə səbəb ola bilər. Buna necə müqavimət göstərmək olar – bu barədə "RİA Novosti"nin materialında.
"Havana sindromu"
2016-cı ildə Kubada işləyən gizli ABŞ kəşfiyyatçısı qulaqlarında nazik cızıltı səsi eşitməyə başlayıb. O, bu hissini həmkarları ilə bölüşüb. Məlum olub ki, onlar da səs və hay-küydən əziyyət çəkirlər. Tezliklə onlarla diplomat və casus özlərində qəribə simptomlar - baş ağrıları, yuxusuzluq, ürəkbulanma, diqqətsizlik hiss etməyə başlayıblar.
Bu insanların hamısı özəl klinikaya - şübhəli reputasiyaya malik otolarinqoloqa göndərilib. O isə aşağıdakı diaqnozu qoyub: "naməlum akustik silahın səbəb olduğu beyin zədəsi". Bu diaqnoz sonradan digər həkimlər və elm adamları tərəfindən təkzib edildi. Diplomatlar bir neçə dəfə müayinə olundular, MRT etdirdilər, amma onlarda heç nə tapılmadı. Lakin media səfirlik işçilərinin rusların istifadə etdiyi iddia edilən sirli mikrodalğalı silahdan yaralandığını yazmış, Çin və Böyük Britaniyadan Kolumbiyaya qədər iki yüz diplomat isə oxşar problemləri etiraf etmişdi.
Yalnız yeddi il sonra sirr, nəhayət ki, açıldı. Beş xüsusi xidmət orqanı 2023-cü il martın 1-də havana sindromunun mikrodalğalı silahlara məruz qalmanın nəticəsi deyil, "sosial konstruksiya", başqa sözlə, kütləvi psixoz olduğuna dair açıqlama verdi.
"Ancaq bu insanları dəli hesab etmək olmaz, onlar özlərində simptomlar icad etməyiblər", - irlandiyalı nevroloq Syuzan O'Sallivan "Bloomberg"ə müsahibəsində izah edib.
"Bu, plasebonun əksi olan notsebo effektidir. Əgər sağlamlıq təhlükəsi barədə xəbərdarlıq etsəniz, bəzi insanlar həqiqətən özlərini xəstə hiss edəcəklər" - O'Sallivan qeyd edib. Onun fikrincə, "Havana sindromu" həkimlər tərəfindən təhrik edilib.
Virusu kim işə salır
"Notsebo" termini 1961-ci ildə təklif edilib. O dövrdə dərmanların klinik sınaqları tibbdə kütləvi şəkildə tətbiq edilirdi. Təcrübənin təmizliyi üçün bir nəzarət qrupu - dərman əvəzinə plasebo - fiziki məhlul və ya təbaşir verilən könüllülər lazımdır. Nə subyektlər, nə də həkimlər kimin faktiki müalicə alacağını bilmirlər. Bu, "ikiqat kor, plasebo ilə idarə olunan tədqiqat" adlanır.
Məlum oldu ki, plasebo qrupunda bəziləri rahat olub və hətta sağalıblar, digərləri isə əksinə, hardan yarandığı məlum olmayan yan təsirlərdən əziyyət çəkiblər. Alimlər plasebo və notseboları nevroloji fenomenlər hesab edirlər. Birincisi müsbət gözləntilərdən, ikincisi mənfi gözləntilərdən qaynaqlanır. Notsebo "platsebonun qaranlıq əkizi"dir və çox az tədqiq edilib.
Notsebo tez-tez ümumi dərmanların klinik sınaqlarını müşayiət edir. Belə ki, 2007-ci ildə Yeni Zelandiya tiroid hormonu olan tiroksin adlı yeni dərmanı təqdim etmək qərarına gəldi. Bundan əvvəl orada GlaxoSmithKline tərəfindən istehsal olunan tabletlər satılırdı, indi isə eyni aktiv maddə ilə analoqlar istehsal etməyə başladılar. Yan təsirlərin sayı il yarım ərzində 2000 dəfə artdı.
"Notsebo-effekt: sözlər öldürəndə" kitabının müəllifləri olan Uppsala Universitetindən Şarlotta Bliz və Sürixdəki Universitet Xəstəxanasından Kosima Loxer başqa bir nümunə gətiriblər. Xolesterolu azaldan statinlər yan təsirlərə səbəb olurlar: əzələ ağrısı, beyin dumanı. Tədqiqatlar göstərib ki, dərman sınaqlarında mənfi simptomların 90 faizinə qədəri nəzarət qrupunda baş verir.
"Bunun bir hissəsi medianın ictimai şüura təsiridir. Bir növ sosial virus işə salınıb", - Bliz izah edib.
2018-ci ildə nəşr olunan icmalda Böyük Britaniya alimləri 250 mindən çox xəstənin iştirak etdiyi təcrübələrin nəticələrini təhlil ediblər. Yan təsirlərin yarısı plasebo qruplarında idi. COVID-19 peyvəndi sınaqlarında isə - üçdə ikisi.
20-yə yaxın ölkə İsveçin yolu ilə getdi və xəstələrə tibbi sənədlərin açıqlanması təcrübəsinə qoşuldu. "Bunun bir nəticəsi artan notsebo effektidir", - Bliz xəbərdar edib.
Xroniki ağrıdan əziyyət çəkən xəstələrlə aparılan təcrübədə plasebo və notsebo təsirlərində fərdi fərqlər var. Onlara əziyyəti azaltmalı olan elektrodlar tətbiq edildi. Psevdoelektrodlar bir qrup sağlam insana tətbiq ediliblər. Bununla belə, onlarda irəliləyişlərin və pisləşmələrin nisbəti real müalicə alan qrupla demək olar ki, eyni olub.
Həkim qəbulunda
"İnsana hansısa dərmanın mümkün mənfi təsiri barədə xəbərdarlıq edilibsə və ya bu barədə özü bilsə, həkimin reseptlərinə etibar yoxdursa, əlavə təsirlərin yaranma ehtimalı artır. Xəstədə dərmanın farmakoloji təsiri ilə əlaqəli olmayaraq, sadəcə, müalicədən mənfi gözləntilərinə görə, arzuolunmaz reaksiyaların baş verməsi - bu, notsebodur. Narahatlıq və inamsızlıq bədəndə arzuolunmaz reaksiyaları gücləndirə və ya hətta təhrik edə bilər. Eyni zamanda, beyində ağrı, ürəkbulanma, ishal və zəiflik də daxil olmaqla fiziki simptomlara səbəb ola bilən neyrotransmitterlərin və hormonların istehsalını tənzimləyən mərkəzlər aktivləşir", – "Hemotest" laboratoriyasının tibbi eksperti nevroloq Yekaterina Demyanovskaya bildirib.
"Mətbuatda və sosial şəbəkələrdə yazılanlar vacibdir. Təəssürat yaradan insanlar və narahatlıq pozğunluğu olan xəstələr xüsusilə notsebo effektinə həssasdırlar. Bu, kişilərə nisbətən qadınlarda daha çox rast gəlinir. Buna insanın öz mənfi təcrübəsi təsir edir" - həkim aydınlıq gətirib.
Həkimlər notsebonu minimuma endirməyə çalışırlar. Müalicə ehtiyacı və mümkün yan təsirlər ətraflı izah olunur.
"Məsələn, statinlər həqiqətən mənfi reaksiyaya səbəb ola bilərlər. Lakin onlardan imtina daha təhlükəli nəticələrə səbəb ola bilər: aterosklerozla əlaqəli ürək-damar xəstəliklərinin, o cümlədən miokard infarktı və işemik insultun inkişaf riski əhəmiyyətli dərəcədə artır", - Demyanovskaya vurğulayıb.
Həkimin intonasiyası, mehribanlığı və bütün suallarınıza cavab verməyə hazır olması böyük rol oynayır. Özünə inamı artırmaq, insana əks təsirlərdən qorxmamaq üçün diqqətini bərpaya yönəltməyə kömək etmək lazımdır.