İran və Azərbaycandan svop vasitəsilə mübadilə: Türkmənistan qazı Avropaya çatacaqmı?

BAKI, 14 mart — Sputnik. Türkmənistan öz qazını Avropa İttifaqı ölkələrinə ixrac etmək cəhdlərindən əl çəkmir. Aİ-də "mavi yanacağ"ın dəyəri artıq Türkmənistan metanının çatdırıldığı dövlətlərdən daha yüksəkdir. Türkmənistan qazının Xəzər dənizi vasitəsilə Azərbaycana gətirilməsi, sonra Azərbaycan infrastrukturu ilə Avropaya ixracı nəzərdə tutulan "Transxəzər" qaz kəmərinin tikintisi ilə bağlı söhbətlər yavaş-yavaş azaldıqdan sonra Aşqabad alternativ ixrac yollarını nəzərdən keçirməyə başlayıb.

Qeyd etmək lazımdır ki, təkcə Aşqabad öz qazını Avropa bazarına çıxarmağa çalışmır. Trans-Anadolu Təbii Qaz Boru Kəmərinin (TANAP) keçdiyi Türkiyə də Avropanı Türkmənistan qazını almağa başlamağa fəal şəkildə səsləyir. Ankaranın regional qaz mərkəzi olmaq ambisiyaları öz mallarını ölkə daxilində ixrac edəcək yanacaq təchizatçılarının sayının artırılmasını nəzərdə tutur. Bu mənada qaz ehtiyatlarına görə dünyanın dördüncü ölkəsi olan Türkmənistanın tədarükçüsü kimi əldə edilməsi Ankaranın "mavi yanacağın" ötürülməsi və paylanması mərkəzi kimi mövqeyini gücləndirə bilər.

Aşqabad və Ankara bu istiqamətdə birgə işləyirlər. Belə ki, 2023-cü ilin dekabrında Türkmənistan və Türkiyənin hökumətlərarası komissiyasının iclası zamanı Ankara Türkmənistan hakimiyyətinə qazın Türkiyə vasitəsilə İrandan svop yolu ilə Avropaya nəqlini təklif edib.

Ötən həftə Türkiyənin energetika naziri Alparslan Bayraktar ölkəsinin təklifini təkrarlayaraq bildirib ki, Ankara türkmən qazının Avropaya ixracı üçün bir neçə variantı nəzərdən keçirir, o cümlədən İrandan svopla Türkiyəyə mübadilə və ya Türkmənistan, İran və Azərbaycan arasında mübadilə yolu ilə daha sonra Türkiyə və Avropaya ixracat.

Qeyd edək ki, Türkiyə uzun illərdir ki, 14 milyard kubmetr nasos gücünə malik Tengiz-Ankara qaz kəməri ilə İrandan təbii qaz idxal edir. Bununla yanaşı, İran qazının Türkiyəyə illik tədarükü, təxminən 10 milyard kubmetr təşkil edir.

Eyni zamanda, İran və Türkmənistan arasında iki qaz kəməri var: gücü ildə 8 milyard kubmetr olan Körpece-Qurtquyu və gücü ildə 12,5 milyard kubmetr olan Dövlətabad-Səraxs-Xangiran.

Yəni, Türkiyə-İran qaz kəmərindən kifayət qədər istifadə edilməməsini və Türkmənistan-İran infrastrukturunun ümumi nasos gücünün 20 milyard kubmetrdən çox olduğunu nəzərə alsaq, ən optimist ssenaridə Aşqabad İran vasitəsilə Türkiyəyə, təxminən 10 milyard kubmetr qaz verə bilərdi. Amma bunun üçün İran-Türkiyə qaz kəmərinin ötürmə qabiliyyətini əhəmiyyətli dərəcədə artırmaq lazım gələcək ki, bu da yeni investisiyalar və sistemin modernləşdirilməsini tələb edir. Amma, ölkələr türkmən qazının ixracı məsələsində imkanlarından artıq hərəkətlərə cəhd etməsələr, Türkiyə hazırkı nasos gücü ilə İran vasitəsilə Türkmənistandan, təxminən 4 milyard kubmetr "mavi yanacaq" ala bilər.

Lakin burada bir sıra infrastruktur və siyasi xarakterli məsələlər var. Belə ki, İran-Türkiyə qaz kəməri radikal yaraqlıların dəfələrlə törətdiyi təxribat nəticəsində bir neçə dəfə təmirə bağlanıb və onun bəzi hissələrində yaranan nasazlıqlar səbəbindən vaxtaşırı fəaliyyətini dayandırıb.

Bundan əlavə, Türkiyəyə - Azərbaycana, Rusiya və İrana boru kəməri qazının daimi tədarükçüləri arasında İran qazı ən bahalı qazdır və Ankara dəfələrlə Tehrandan qaz müqaviləsinə yenidən baxmağı xahiş edib. Belə bir vəziyyətdə ekspertlər istisna etmirlər ki, türkmən qazının Türkiyəyə tədarükü bahalı İran qazına qarşı oynaya bilər. Ankara üzərində təsir rıçaqlarına malik olan Tehran isə Türkmənistandan qaz tədarükünü manipulyasiya edərək Türkiyəyə qaz müqaviləsini uzatmaq məsələsində təzyiq göstərə bilər.

Türkmən qazının Avropaya ixracı üçün digər mümkün variant İran vasitəsilə Azərbaycana, daha sonra Türkiyə və Avropaya mübadilədir. Qeyd edək ki, Bakı, Tehran və Aşqabad artıq bu məsələdə əməkdaşlıq təcrübəsinə malikdirlər.

2022-ci ilin yanvarından Azərbaycan və Türkmənistan İran vasitəsilə qaz mübadiləsinə başlayıblar. Tərəflər arasındakı razılaşmaya əsasən, illik tədarük həcmi 1,5-2 milyard kubmetr təşkil edəcək. Daha sonra - 2022-ci ilin iyununda Bakı və Tehran arasında Türkmənistandan Azərbaycana svop qaz tədarükü iki dəfə artırılacaq sənəd imzalanıb.

Ekspertlər hesab edirlər ki, tədarükdən imtina konkret olaraq Türkmənistandan gəlib, çünki Azərbaycan svop idxalını artırmaq üçün qanunvericilik bazasını fəal şəkildə hazırlayırdı. Belə ki, Azərbaycan 2024-cü il yanvarın 1-dən svop sazişi çərçivəsində neft və təbii qaz idxalını üç il müddətinə əlavə dəyər vergisindən azad edib.

Beləliklə, vergi güzəştlərini nəzərə alsaq, türkmən qazının İran və Azərbaycan vasitəsilə Türkiyə və Avropaya svop tədarükü çərçivəsində ixracı ideal variant olardı. Lakin Aşqabadın qəfil qaz verməkdən imtina etməsindən sonra Bakının bu tip əməliyyatlara qayıdıb-qayıtmayacağı hələ də bəlli deyil.

Qeyd edək ki, Azərbaycana svop tədarükünə başlayan Türkmənistan, görünür, bu ixrac sxemini bəyənib. 2023-cü ilin noyabrında Aşqabadda Türkmənistan və İraq rəsmiləri arasında görüş keçirilib və orada türkmən qazının İran vasitəsilə ərəb ölkəsinə mübadilə nəqli müzakirə edilib. Tərəflər bundan əvvəl İran vasitəsilə İraqa hər il tədarük olunacaq 9 milyard kubmetrə qədər türkmən qazının rəqəmlərini açıqlamışdılar.

Lakin Aşqabad, görünür, İraqın qaz və elektrik enerjisinə görə İrana külli miqdarda borcu olduğunu nəzərə almayıb. Yalnız ötən ilin iyununda, uzun illər davam edən danışıqlardan və təhdidlərdən sonra İraq hakimiyyəti elan edib ki, onlar İrana elektrik və qaza görə bütün borclarını, yəni, təxminən 2,7 milyard dollar məbləği ödəməyə razılaşıblar.

İraq hakimiyyəti Tehrana ödənişlərin mümkünsüzlüyünü Amerika sanksiyaları ilə izah etsələr də, ekspertlər qeyd edirlər ki, bir neçə ildir yığılan borc ilk növbədə İraqda iqtisadi vəziyyətin pis olması ilə bağlıdır. Burada sual yaranır: Türkmənistan borca görə İraqa qaz verməyə nə dərəcədə hazırdır?

Eyni zamanda, qış-yay aylarında - istehlakın pik dövründə bu yanacaq növünün qıtlığı ilə üzləşən qonşu Özbəkistanda da türkmən qazına maraq artır.

Bununla belə, türkmən qazına artan tələbat və onun Aİ-yə ixracının mövcud variantlarına baxmayaraq, şübhəsiz ki, ən sərfəli və arzu olunan tədarük marşrutu Transxəzər qaz kəmərinin reallaşdırılması vasitəsilə Avropaya ixrac olaraq qalır.

Birincisi, Türkmənistandan Azərbaycana qaz kəmərinin çəkilməsi bu yaxınlarda öz neft-qaz sektorunu xarici investorların üzünə açan Aşqabad üçün milyardlarla dollar sərmayə axını deməkdir. Bundan əlavə, öz infrastrukturunun olması Türkmənistana ixrac marşrutlarını müstəqil şəkildə şaxələndirməyə və nəhayət, Avropaya qaz tədarük etməyə imkan verərdi.

Bundan əlavə, Transxəzər qaz kəmərinin reallaşdırılması ehtiyatları 100 milyard kubmetr olan "Dostluq" qaz yatağının işlənməsinə təkan verə bilər. Bu layihədə Türkmənistanın payı 70%, Azərbaycanın payı 30% təşkil edir.

Lakin, Aşqabadın Avropaya etdiyi Transxəzər qaz kəmərinin həyata keçirilməsinə investisiya qoymaq təkliflərinə və Aİ-nin Türkmənistan qazının Avropa enerji təhlükəsizliyi üçün vacibliyinə dair nadir bəyanatlarına baxmayaraq, Aİ-nin "yaşıl enerji" mövzusunda kütləvi "dəliliyi" fonunda neft-qaz sahəsində belə bahalı layihənin həyata keçirilməyəcəyi aşkardır.

Beləliklə, türkmən qazının Avropaya tədarükü üçün yeganə mümkün variant svop əməliyyatlarıdır. Burada isə Ankara və Aİ-yə mübadilə tədarüklərinin Azərbaycanda olduğu kimi qəfil və gözlənilmədən dayanmayacağına dair təminat lazımdır.