Postsovet ölkələrində xarici siyasət menyusunun dəyişdirilməsi tələbi var

BAKI, 4 yanvar — Sputnik. 1991-ci ilin dekabrında sovet-amerikan ikiqütblü qarşıdurmasının qütblərindən biri geosiyasi reallıq kimi mövcudluğunu dayandırdı. Bu hadisə ABŞ-ın hökmranlığının Sovet İttifaqı timsalında tarazlıqlara malik olmadığı yeni dünya nizamının başlanğıc nöqtəsi oldu.

Eyni zamanda, Soyuq Müharibə başa çatdıqdan sonra ABŞ və müttəfiqlərinin gücünün "xeyli dərəcədə şişirdildiyini və ən azı amerikalıların özləri tərəfindən şişirdildiyini söyləyən məşhur britaniyalı politoloq Anatole Lieven ilə razılaşmaq lazımdır.

Bir sıra ölkələrin və ilk növbədə SSRİ-nin hüquqi varisi olan Rusiyanın "Pax Americana"nı dünya nizamının ən optimal yolu kimi qəbul etmək istəməməsi beynəlxalq ziddiyyətlərin artmasına səbəb oldu. Və bu gün, Belovejskaya sazişlərinin imzalanmasından 32 il sonra bir vaxtlar vahid Sovet dövlətinin geniş ərazilərində balanslaşdırılmış beynəlxalq nizamın imkanları sınaqdan keçirilir.

Bu, güclər konsertinin və ya çoxlarının arzuladığı çoxqütblülüyün yenilənmiş versiyası olacaqmı? Yoxsa risklər və böhranlarla dolu, zəif proqnozlaşdırıla bilən qütbsüz xaotik dünya ilə qarşılaşacağıq? Bu sualların cavabı gözümüzün qabağında axtarılır. Bu günə qədər onlar aydın deyil. Bununla belə, yeni dünyanın quruculuğunda postsovet məkanının xüsusi rolu və əhəmiyyəti bütün əsas beynəlxalq oyunçular tərəfindən qəbul edilir.

Ukraynada davam edən hərbi qarşıdurma və kollektiv Qərbin davam edən anti-Rusiya sanksiyaları fonunda Moskva və Vaşinqtonun yanaşmalarında ümumi dil tapmaq çətindir (hətta mümkünsüzdür). Buna baxmayaraq, onlar mövcuddur.

Beləliklə, 2023-cü ildə dərc edilmiş Rusiyanın Xarici Siyasət Konsepsiyası MDB ölkələri və digər qonşu dövlətlərlə uzunmüddətli mehriban qonşuluq münasibətləri və müxtəlif sahələrdə potensialların birləşdirilməsini təhlükəsizlik üçün ən vacib istiqamət kimi müəyyən edir, dünyanın inkişafının və sivilizasiyasının ən nüfuzlu suveren mərkəzlərindən biri kimi öz mövqeyini möhkəmləndirir.

Eyni zamanda, 2022-ci ilin oktyabrında təsdiq edilmiş ABŞ Milli Təhlükəsizlik Strategiyası "Amerika və dünya üçün həlledici onillikdən" danışır. Eyni zamanda, Vaşinqton Rusiyanı (Çinlə birlikdə) "revizionist ölkə", yəni Amerikanın qlobal hegemonluğuna meydan oxuyan bir dövlət kimi müəyyən edir. Məhz bu kontekstdə dövlətlər Moskvanı, ilk növbədə Avrasiyada "tutmağın" vacibliyini müəyyən edirlər. Beləliklə, amerikalılar Ukraynaya dəstəyi təkcə "demokratiyanın dəyərlərini" təbliğ etmək üçün bir vasitə kimi deyil, həm də qlobal təsir uğrunda mübarizədə təhlükəli rəqibi zəiflətmək fürsəti kimi görürlər.

Bir dəfə Soyuq Müharibənin zirvəsində ABŞ prezidenti Ronald Reyqan haqlı olaraq dedi: "Əgər biz [Mərkəzi Amerikada] özümüzü müdafiə edə bilməsək, başqa yerdə qalib gələcəyimizi gözləyə bilmərik. Hakimiyyətimiz dağılacaq, ittifaqlarımız dağılacaq, vətənimizin təhlükəsizliyi təhdid ediləcək".

İstənilən ölkə üçün onun qonşuluğu xüsusi maraq zonasıdır. Və, bir qayda olaraq, çoxsaylı mübahisələrin və problemlərin ərazisi. Qərbdə onlar Moskvanın qonşu ölkələrlə münasibətləri yaxşılaşdıra bilməməsindən danışmağı sevirlər. Bununla belə, məşhur "ABŞ-a çox yaxın və Allahdan çox uzaq" məsəli Gürcüstanda və ya Moldovada deyil, Meksikada yaranıb və çətin "qonşuluq dinamikası" təkcə amerikalılara yaxşı məlum deyil (onların Kubadakı hərəkətlərini xatırlayın). və ya Nikaraqua), həm də türklərə, yunanlara, iranlılara, hindlilərə, pakistanlılara və çinlilərə.

Rusiyada dərc olunan bir çox araşdırmalarda və ekspert hesabatlarında Qərbin tənəzzülündən və onun gücündən danışmaq bir növ ənənəvi müdrikliyə çevrilib. Lakin qürub döyüşmək istəməmək demək deyil. Həm dövlətlər, həm də onların müttəfiqləri Rusiyanın yaxınlığında mövqelərini saxlamaq istəklərini mükəmməl şəkildə nümayiş etdirirlər. Rusiyanın Ukraynadakı xüsusi hərbi əməliyyatı fonunda ABŞ və Aİ qüvvələrini birləşdirə bilib. Nəticədə, NATO-nun genişlənməsinin yeni dalğaları və bir sıra postsovet ölkələrinin Alyansa inteqrasiyası dərinləşib.

2022-2023-cü illərdə Qərb Moldovada xeyli güclənib. O, Avropayönlü qüvvələrə dəstək verməklə təkcə bu ölkənin MDB-dən mümkün çıxması məsələsini deyil, həm də neytrallıqdan imtina etməsi məsələsini de-fakto ortaya atıb. Qərb Ermənistanda da möhkəmlənməyə və onunla Azərbaycan arasında sülh müqaviləsinin hazırlanması üçün alternativ yollar formalaşdırmağa nail olub.

Qərb mümkün sanksiya təzyiqi alətlərindən istifadə edərək, Mərkəzi Asiyada öz mövqelərini gücləndirməyə cəhdlər edir, bu və ya digər şəkildə Avrasiya inteqrasiyasının qarşılıqlı fəaliyyətinin dondurulmasına töhfə verir. 2023-cü ilin sentyabrında Nyu-Yorkda keçirilən "Mərkəzi Asiya+ABŞ" (C5+1) formatında ilk sammit Vaşinqtonun regionda ciddi və uzun müddət möhkəmlənmək istəyinin göstəricisidir.

Lakin postsovet Avrasiyasının genişliyində baş verən prosesləri təkcə Qərb vektoru ilə məhdudlaşdırmaq düzgün olmazdı. Biz şərqləşmə proseslərini də görürük. İsraillə İran, İran və Türkiyə arasındakı ziddiyyətlər Cənubi Qafqazdakı dinamikaya birbaşa təsir edir. Qısamüddətli üçüncü Qarabağ müharibəsindən sonra Ankaranın bölgədəki təsiri nəzərəçarpacaq dərəcədə artdı. Və qeyd edək ki, Türkiyə NATO-nun üzvü olmaqla Qafqazın regional perspektivləri ilə bağlı ABŞ və Aİ ilə açıq müzakirələr aparır. İran da öz növbəsində öz qırmızı xətlərini çəkir və Ermənistanın ərazi bütövlüyünün pozulmasının arzuolunmaz olduğunu bəyan edir.

Rusiya ilə Qərb arasında davam edən qarşıdurma Çin üçün yeni imkanlar açıb. Nəticədə, Pekinin fəaliyyəti bütün postsovet məkanında artır. 2023-cü ilin mayında Sian şəhərində tarixdə ilk iki günlük Çin-Mərkəzi Asiya sammiti keçirildi və sentyabrda Çinin Tbilisidəki səfiri Çjou Qian ölkəsinin Qara dənizdəki Anaklia dərin su limanının inkişafına xüsusi maraq göstərdiyini bildirdi. Təbii ki, Ukrayna böhranının siyasi nizamlanması üzrə Çinin mövqeyini (həmçinin Pekinin Sülh Planı kimi də tanınır) xüsusi qeyd etmək lazımdır.

Maraqlıdır ki, 2023-cü ildə Asiya və Afrika ölkələri sülhməramlılıq sahəsində nəzərəçarpacaq dərəcədə fəallaşıblar. Çindən başqa Türkiyə, Səudiyyə Ərəbistanı və Cənubi Afrika prezidenti Siril Ramafosa başda olmaqla Afrika ölkələri artıq Ukrayna trasında öz xidmətlərini təklif ediblər.

Bu geosiyasi tsikldə həm yeni risklər, həm də xüsusi postsovet oyunçusu kimi Rusiya üçün fürsət pəncərəsi var. Bilməliyik ki, çoxqütblülük hər dərdə dəva deyil. Bir sıra problemləri bağlayır, lakin yenilərini açır. Yaxın xaricdəki qeyri-qərb oyunçuları isə kollektiv Qərblə nə qədər rəqabət aparsalar da, Moskvaya qarşı fədakar altruizm siyasəti aparmayacaqlar. Milli maraqların təşviqi Pekin, Ankara, Tehran və Ər-Riyad üçün əsas prioritetdir.

Əgər imkanlardan danışırıqsa, o zaman həm postsovet ölkələrinin elitaları daxilində, həm də cəmiyyətlərdə xarici siyasət menyusunun dəyişdirilməsi tələbi var. Bu, Moskvanın xeyrinə işləyə bilər. Qafqazın ən qərbyönlü ölkəsi kimi tanınan Gürcüstan həm Rusiya, həm də Çinlə iqtisadi əlaqələri inkişaf etdirməyə hazır olduğunu nümayiş etdirir, Qərbə üz tutan Ermənistan isə Avrasiya iqtisadi inteqrasiyasında maraqlıdır. Mərkəzi Asiya ölkələri hətta Qərbin təzyiqi ilə üzləşsələr də, paralel idxal, eləcə də mövcud mübahisələrin həllində Moskvanın vasitəçiliyindən (məsələn, Tacikistan-Qırğızıstan problemlərini götürək) əl çəkmirlər. Azərbaycan Rusiya ilə əməkdaşlıq yolu ilə artan Türkiyə təsirini balanslaşdırmağa çalışır. Moldovanın daxilində 2023-cü il ümumi bələdiyyə seçkilərinin göstərir ki, Maya Sandunun balanssız siyasətindən narazılıq var. Təbii ki, hər kəs Ukrayna münaqişəsindən bezib.

2024-cü ildə və sonrakı illərdə postsovet məkanı uğrunda rəqabət artacaq. Otuz ildən artıqdır ki, burada birləşdirici ətalət xeyli quruyub. Çətin ki, hər hansı inteqrasiya niyyətləri səy göstərmədən yaransın. Bu o deməkdir ki, mücərrədlik, abstrakt sxemlər və mantralar əvəzinə öz unikallığını, effektivliyini və praqmatizmini sübut edə bilənləri uğur müşayiət edəcək.