"Taxıl sövdələşməsi" uzadılıb: bu, Rusiyanın nəyinə lazımdır?

BAKI, 17 mart — Sputnik. Çərşənbə axşamı, martın 14-də Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi eyni şərtlərlə "taxıl müqaviləsi"nin 60 gün müddətinə uzadıldığını elan etdi: Moskva Qara dəniz sahilindəki üç Ukrayna limanından ərzaq məhsullarının təhlükəsiz ixracını asanlaşdırmağa davam edəcək və BMT Rusiyadan dünya bazarlarına ərzaq və gübrə ixracını təmin edəcək.

Əgər bu sövdələşmənin birinci hissəsi artıq səkkizinci aydır ki, tam yerinə yetirilibsə - Ukrayna taxılı maneəsiz ixrac olunur - deməli, onun ikinci komponenti ilə bağlı Rusiya ixracı ilə bağlı bir sıra problemlər var.

Rusiya "taxıl sövdələşməsini" yenidən niyə uzadıb, halbuki, bunun Moskva üçün faydası ekspert icmasının əhəmiyyətli bir hissəsi tərəfindən şübhə altına alınır – "Sputnik" bunu araşdırıb.

Kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracı sahəsində ənənəvi olaraq Rusiya və Ukrayna aparıcı mövqeləri tutur (məsələn, Rusiya buğdanın əsas tədarükçüsüdür, Ukrayna isə bu siyahıda beşinci yerdədir).

Bu iki ölkədən bu malların tədarükü ilə bağlı problemlər bazara ciddi təsir göstərib: taxıl və gübrələrin qiymətləri xeyli artıb.

Ukrayna, xüsusi hərbi əməliyyata başlayandan sonra, ərzaq məhsullarının ixracı ilə bağlı problemlərlə üzləşib (məsələn, minalanmış limanlara görə). Rusiya isə Qərb ölkələrinin görünməmiş sanksiya təzyiqi ilə üzləşib. Belə ki, de-yure Rusiya ərzaq məhsullarının ixracını məhdudlaşdırmır, lakin de-fakto onu bir sıra maliyyə məhdudiyyətləri və birbaşa qadağalarla bloklayır (Avropa limanlarına zənglər, Rusiya operatorları üçün gəmilərin icarəsi, sığorta, ödənişlərin həyata keçirilməsi və s.).

Məhz ərzaq böhranı ilə bağlı vəziyyətin pisləşməsinin qarşısını almaq üçün dünya liderləri "ərzaq problemi"nin həllinə əl atıblar. Qərb ən kasıb ölkələrin gələcəyi ilə bağlı ciddi narahatlığını ifadə edərək, bu problemin tezliklə həllinə çağırıb.

Xatırladaq ki, ərzaq böhranı hələ xüsusi əməliyyat başlamazdan əvvəl başlayıb: "COVID-19" pandemiyası səbəbindən dünyada ərzaq təchizatı zəncirləri və paylama kanalları pozulub, yanacaq və enerji resurslarının qiyməti rekord həddə qalxıb, ərzaq qiymətləri on ildən çox müddətdə ən güclü artım templəri göstərib. Quraqlıq və daşqınlar Amerika və Avropada əsas məhsulları məhv edib.

Danışıqlarda vasitəçilərin rolunu BMT və Türkiyə öz üzərinə götürüb, onlarla 22 iyul 2022-ci ildə eyni vaxtda iki saziş bağlanıb: "Ukrayna limanlarından taxıl və ərzaq məhsullarının təhlükəsiz daşınması təşəbbüsü" və "Rusiya Federasiyası ilə BMT Katibliyi arasında Rusiya qida və gübrələrinin dünya bazarlarına çıxarılmasına kömək etmək üçün anlaşma memorandumu".

Türkiyə və BMT ilə ilk sənəd Rusiya və Ukrayna tərəfindən ayrı-ayrılıqda imzalanıb, ikinci sənəd isə adından göründüyü kimi müstəsna olaraq Rusiya Federasiyası və BMT tərəfindən imzalanıb.

Birinci saziş Ukraynadan kənd təsərrüfatı mallarının daşınması üçün təhlükəsiz dəniz dəhlizinin təşkilini nəzərdə tutur. Onun çərçivəsində taxıl Ukraynanın üç limanından - Odessa, Çornomorsk və Yujnıdan ixrac edilir.

Əvvəlcə sövdələşmə 120 gün müddətində qüvvədə idi, sonra tərəflərdən heç birinin etirazı olmadığı üçün müqavilə eyni müddətə uzadıldı. Uzatma noyabrın 17-də baş verdi - müqavilənin müddəti martın 18-də başa çatmalı idi.

Bu təşəbbüs çərçivəsində Qara dəniz üzərindən 1600-dən çox reys həyata keçirilib və 24 milyon tondan çox taxıl ixrac edilib.

"Taxıl müqaviləsi" bağlanmazdan əvvəl Ukrayna və Qərb hakimiyyəti ərzaq böhranından əziyyət çəkən ən kasıb və inkişaf etməkdə olan ölkələrə kömək etmək zərurəti ilə çarmıxa çəkildilər və Ukraynadan taxıl ixracı ilə bağlı razılığa gəlinmədiyi təqdirdə Afrikada kütləvi aclıq təhlükəsini göstərdilər.

Bununla belə, nəticədə məlum oldu ki, Ukraynanın ixrac etdiyi taxılın az qala 65%-i (bu günə olan vəziyyət) beş ölkəyə - Çin, İspaniya, Türkiyə, İtaliya və Hollandiyaya gedib. Avstriyanın "Exxpress" nəşri fevral ayında yazmışdı ki, Ukrayna buğdasının böyük hissəsi aclıqdan ölən Afrika əvəzinə ispan donuzlarını bəsləməyə gedib.

Eyni zamanda, Rusiya kənd təsərrüfatı məhsullarının və gübrələrinin (o cümlədən, onların istehsalı üçün xammal) dünya bazarlarına ixracında BMT-nin yardımını nəzərdə tutan ikinci sənədin icrası ilə bağlı problemlər yaranıb.

Belə ki, Rusiya Federasiyasından gübrələrin Baltikyanı ölkələr, Belçika və Hollandiya limanlarında bloklanması davam edir (262 min tondan yalnız 20 min tonluq bir partiya Cənubi Afrikanın Malavi dövlətinə göndərilib), bank əməliyyatları, sığorta, logistika və Rusiyanın gübrə və qida məhsullarının ixracına mane olan maliyyə təşkilatlarının fəaliyyəti həll edilmir. Tolyatti-Odessa ammonyak boru kəməri isə hələ də Ukraynanın mövqeyinə görə işləmir.

Martın 18-i yaxınlaşdıqca - "taxıl sövdələşməsi" başa çatdıqda - Rusiya xarici işlər nazirinin müavini Sergey Verşinin bildirib ki, Rusiya kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracına dair sazişin icra müddətinin yeni uzadılmasına qərar verərkən kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracı ilə bağlı sazişin yerinə yetirilməsinin səmərəliliyinə etibar edəcəyini söyləyib.

O, bəyan edib ki, Rusiya Qara dəniz taxıl təşəbbüsünün uzadılmasının əleyhinə deyil, yalnız 60 gün müddətinə.

Ukrayna baş nazirinin müavini Oleksandr Kubrakov bundan narazı qalıb. Onun sözlərinə görə, Rusiyanın mövqeyi ötən ilin iyulunda imzalanmış sənədə ziddir, sənədə görə taxıl təşəbbüsü 120 gün uzadılmalıdır.

Cənab Kubrakov əvvəllər imzalanmış sənədlərdə Rusiya ixracına dair sövdələşmənin ikinci hissəsinin yerinə yetirilməməsində və Tolyatti-Odessa ammonyak boru kəmərinin blokunun açılmamasında heç bir ziddiyyət görməyib. Ukraynanın infrastruktur nazirinin müavini Yuri Vaskovun sözlərinə görə, Kiyev müqaviləni ən azı bir il uzatmaq və ona əlavə liman (Nikolayev) əlavə etmək niyyətindədir.

Avropa İttifaqında hətta belə hesab edirlər ki, "taxıl müqaviləsi" paket sövdələşmə deyil, çünki Ukrayna taxılının təhlükəsiz ixracına dair sənədlərdə və Rusiyadan gübrə və ərzaq məhsullarının ixracının asanlaşdırılmasına dair memorandumda "imzalayanların müxtəlif tərkibləri var". Yəni Aİ-yə görə, iyulun 22-də bir-biri ilə əlaqəli olmayan və bir-birindən asılı olmayan iki tamamilə fərqli saziş imzalanıb.

Müqavilələrin eyni gündə bir yerdə bağlanması və bir apriori razılaşma olmadan başqa bir razılaşmanın olmayacağını, təbii ki, Avropa İttifaqı nəzərdən qaçırır. Ümumiyyətlə, guya qeyri-müəyyən və qeyri-müəyyən tərtibatlarla artıq adət edilən Qərb oyunu başlayıb.

Müqavilənin Rusiya ixracı ilə bağlı ikinci hissəsinin yerinə yetirilməməsi ilə əlaqədar olaraq, Rusiya hakimiyyəti və Rusiyadan olan ekspertlər "taxıl təşəbbüsünü" dəfələrlə tənqid ediblər.

O zaman Moskva niyə bu müqavilənin uzadılmasına razı olub? Cavab sadədir: Rusiya kənd təsərrüfatı məhsullarını satmalıdır.

Rusiya Federasiyası bu həcmdə taxıl və gübrələrin özünün istehlak edə biləcəyindən qat-qat çox istehsal edir. Buna görə də Rusiya kənd təsərrüfatı məhsulları üçün dünya bazarlarına çıxışa əlavə məhdudiyyətlər tamamilə yersiz olardı.

Rusiya Prezidenti Vladimir Putinin qeyd etdiyi kimi, 2022-ci ildə ölkədə rekord taxıl məhsulu - təxminən, 153-155 milyon ton (bir il əvvəl 120,7 milyon ton idi) toplanıb . Bu rekord təkcə Rusiya Federasiyasının müasir tarixi üçün deyil - RSFSR-də də bu həcmdə məhsul olmayıb.

İxrac da, təbii ki, rekord olacaq (əvvəlki rekord, təxminən, 49 milyon ton idi).

Rusiya Federasiyasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin məlumatına görə, mövsümün əvvəlindən (kənd təsərrüfatı ili iyulun 1-dən iyunun 30-dək davam edir) Rusiya artıq 40 milyon tona yaxın məhsul ixrac edib.

"Kənd təsərrüfatı ilinin yekunlarına görə, bu rəqəm (bütün infrastruktur və sanksiya məhdudiyyətləri nəzərə alınmaqla) 53-54 milyon tona çata bilər", - deyə Birləşmiş Taxıl Şirkətinin baş direktorunun müavini Kseniya Bolomatova bir müddət əvvəl "Rusiyanın aqrotrendləri 2022-2023" konfransında bildirib. ".

"Heç bir məhdudiyyət olmasaydı, bəlkə də 60 milyondan çox olardı", - deyə o, sözünə davam edib.

Belə həcmləri reallaşdırmaq üçün indiki geosiyasi şəraitdə mövcud olan istənilən ixrac imkanları lazımdır. Və bu gün "taxıl müqaviləsi" ən azı onları təmin edir (nümunələrdən biri - 2022-ci ildə Azov-Qara dəniz hövzəsinin limanlarında quru yüklərin daşınmasının həcmi 2021-ci ilə nisbətən 6% artıb).

Amma bu sazişdən çıxmağın Rusiya üçün hansısa şəkildə yaxşılığa doğru dəyişib-dəyişməyəcəyi böyük sualdır. Rusiya ixracatçılarının məhsullarının daşınması, sığortası və ödənişləri baxımından onsuz da çətin olan işi daha da çətinləşə bilər.

Rusiya taxıl istehsalını və ixracını artırsa da, Ukrayna məhsuldarlığın və xaricə taxıl tədarükünün azalmasının qarşısını ala bilməyib.

BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (FAO) məlumatına görə, 2022-ci ilin iyulundan 2023-cü ilin fevralınadək Ukraynanın Qara dəniz limanlarından taxıl ixracı iki dəfədən çox azalıb (bir ilin eyni dövrü ilə müqayisədə) - 42,6 milyon tondan 19,2 milyon tona qədər.

Ümumiyyətlə, il ərzində Rusiya Federasiyası taxıl istehsalını demək olar ki, eyni həcmdə (~33-35 milyon ton) artırıb, bu da Ukrayna ixracının (~23 milyon ton) payına düşüb. Rusiya isə məhdudiyyətlərin olmadığı halda, prinsipcə cari kənd təsərrüfatı ilində istehsal olunan bütün "münbit Ukrayna torpağı" ilə eyni miqdarda (təxminən 60 milyon ton) taxıl ixrac edə bilər (Ukrayna Taxıl Assosiasiyasının icraçı direktoru Sergey İvaşçenkonun sözlərinə görə, təxminən, 65 milyon ton).

Yeri gəlmişkən, 65 milyon ton məhsul Ukrayna üçün tanış hekayədir. Əvvəlki 10 ildə Ukrayna ardıcıl olaraq ,təxminən eyni miqdarda məhsul yığıb. Hazırda Ukraynada hərbi əməliyyatlar fonunda istehsalın əhəmiyyətli dərəcədə azalmasından danışanda bir az qeyri-səmimi davranırlar. Məsələ burasındadır ki, bu gün Kiyevdə ictimaiyyətin diqqəti yalnız ötən kənd təsərrüfatı ilinin göstəricisinə yönəlib ki, bu da rekord göstəriciyə çevrilib - o zaman Ukrayna 84 milyon ton taxıl və paxlalı bitkilər (və yağlı bitkilərlə birlikdə 106,6 milyon ton) yığıb.

Ukraynanın 2022-ci il təqvim ili üçün mənfəəti, ekspertlərin (həm Rusiya, həm Ukrayna, həm də beynəlxalq) fikrincə, təxminən yarıya qədər və ya daha çox azalıb. Rusiya isə, Aqrar-Sənaye Məhsullarının İxracının İnkişafı üzrə Federal Mərkəzin (FGBU Agroexport) məlumatına görə, 2022-ci ildə taxıl ixracını pul ifadəsində 15% artırıb.

Kənd təsərrüfatı ilinin sonunda Moskva ilə Kiyev arasında gəlir fərqinin daha da böyük olacağı ehtimal edilir. Bu boşluq, çox güman ki, yalnız yaxın gələcəkdə, o cümlədən Ukraynada taxıl istehsalının azalması səbəbindən artacaq. "ProZerno" analitik mərkəzinin proqnozlar üzrə direktoru Vladimir Petriçenkonun proqnozlarına görə, 2023-cü ildə bu rəqəm, təxminən 38 milyon tona düşəcək.

Beləliklə, Rusiya dünya bazarlarına öz tədarükünü yaxşıca artıra bilər.

Ümumiyyətlə, taxılın kifayət qədər yüksək qiymətlərini nəzərə alsaq, məlum olur ki, Rusiyanın taxıl ixracından əldə etdiyi iqtisadi səmərə, o cümlədən "taxıl sövdələşməsi" vasitəsilə Ukraynanın ondan əldə etdiyi mənfəəti xeyli üstələyir.

Belə bir vəziyyət, məsələn, günəbaxan yağının tədarükü sahəsində qeydə alınır.

Əgər 2021/2022-ci il mövsümündə Ukrayna ixracının qlobal tədarükdə payı 40%, Rusiyanın isə 29% təşkil edirdisə, hazırda qüvvələr balansı dəyişir. ABŞ Kənd Təsərrüfatı Departamentinin fevral proqnozlarına görə, artıq bu kənd təsərrüfatı ilində Rusiya Federasiyası əvvəllər liderliyi möhkəm saxlayan Ukraynanı bu yerdən sıxışdıraraq günəbaxan yağının ixracında dünya lideri ola bilər.

Qeyd edək ki, 2021-ci təqvim ilində günəbaxan yağı Ukraynaya bütün digər kənd təsərrüfatı ixracatının ən böyük gəlirini - 6,4 milyard dollar gətirib.

Paralel olaraq, Rusiya dünyanın əsas taxıl məhsulu olan buğdanın ixracında da uzunmüddətli liderliyini gücləndirir.

"Taxıl müqaviləsi"nin digər mühüm cəhəti Rusiyanın dost ölkələrlə əlaqələrinin inkişafıdır.

Birincisi, bu, taxılın maya dəyərini "nəzərdə saxlamağa", o cümlədən onun ucuzlaşmasına kömək etməyə imkan verir ki, bu da dünya qiymətlərindən asılı olan Afrika və Asiya ölkələrində ciddi maraq doğurur.

"Qara qitə"nin eyni ölkələri Rusiyanın öz maraqlarından çıxış etməyə hazır olduğunu görür (məsələn, Ukrayna taxılının böyük hissəsini özü üçün götürən dempinq Aİ-dən fərqli olaraq) və onlarla dostluq münasibətlərinin inkişafı Moskva üçün son dərəcə vacibdir. .

Xatırladaq ki, ötən il BMT Baş Assambleyasında keçirilən səsvermədə Afrika ölkələrinin böyük əksəriyyəti Rusiyanı xüsusi hərbi əməliyyat keçirməyə görə qınayan qətnaməni dəstəkləməkdən imtina edib.

İkincisi, dost ölkələr bu gün Rusiya Federasiyasından sabit ərzaq məhsulları ilə təmin olunurlar. Rusiya da öz növbəsində həmin bazarlarda möhkəmlənir və bununla da ixracını inkişaf etdirir və şaxələndirir.

Belə ki, "Aqroeksport" və "Rosselxoznadzor"un məlumatına görə, 2022-ci ildə 126 ölkə Rusiya taxılını və onun emalı məhsullarını alıb və dost Yaxın Şərq, Asiya, Afrika və Aİİ-dəki müttəfiq ölkələri onların ən böyük alıcısı olub.

Rusiya üçün gözlənilməz bir plyus da bir sıra Avropa ölkələrində baş verənlərdən narazılıq oldu.

Bundan əvvəl Avropa İttifaqı ukraynalı fermerlər üçün rüsumsuz ticarət rejimi tətbiq edib ki, bu da Ukraynadan Aİ ölkələrinə nəzarətsiz taxıl tədarükünə, yerli istehsalçıların rəqabət qabiliyyətinin azalmasına, onların kənd təsərrüfatı sektorlarında böhrana, yerli fermerlər üçün itkilərə və onların iflas ərəfəsində olmasına səbəb olub.

Belə ki, Bolqarıstanda fermerlər bir sıra iri şəhərlərdə müddətsiz milli etiraz aksiyasına çıxıblar, Polşada isə öz istehsalçısını qorumaq üçün Ukraynadan gətirilən taxılın hər tonundan 1000 dollar depozit götürməyi nəzərdə tutan yeni qanun layihəsi hazırlanıb.

Macarıstan, Rumıniya, Slovakiya və Çexiyada fermerlərin narazılığı ilə bağlı xəbərlər də eşidilir.

Bundan əlavə, "taxıl müqaviləsi"nin uzadılmasında mühüm məqam onun Rusiyanın təşəbbüsü ilə əvvəllər müzakirə olunan 120 (hətta Kiyevin istədiyi kimi 365) əvəzinə 60 gün uzadılmasıdır.

Bu, yəqin ki, BMT-yə xəbərdarlıqdır ki, Rusiya gübrələrinin tədarükünə qoyulan məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması sahəsində irəliləyiş olmasa, bu gün Ukraynanın bu və ya digər dərəcədə əldə etdiyi mənfəət tezliklə kəsilə bilər.

Eyni zamanda, xatırladırıq ki, Rusiya dünya bazarına gübrələrin əsas tədarükçüsüdür (müxtəlif mənbələrə görə Rusiya Federasiyasının payı 14% -dən 23% -ə qədərdir).

Rusiyanın gübrə ixracının qarşısının alınması sahəsində BMT tərəfindən addımların olmaması (Rusiyaya qarşı Qərbin sanksiyaları ilə təhrik edilən kənd təsərrüfatı məhsullarının tədarükünün gecikdirilməsi ilə birlikdə) şübhəsiz ki, qlobal gübrələrin azalması ilə nəticələnəcək, məhsuldarlıq və ac insanların sayının artmasına, kədərli nəticələrə gətirib çıxaracaq.

BMT 2022-ci ili "görünməmiş aclıq" ili adlandırıb. Qərb siyasətində dəyişiklik olmasa, 2023-cü il dünyanın böyük bir hissəsi üçün daha pis ola bilər.