Aİ-də enerji böhranı səngiyib, lakin bitməyib

Bu həftənin əvvəlində Avropa Komissiyası 2023-cü il üçün iqtisadi proqnozunu dərc edib. Sənəd həm Avropa İttifaqının iqtisadiyyatında və enerjisində əvvəllər baş vermiş hadisələrin, həm də gələn ildən gözləntilərin birbaşa icmalını təqdim edir.

Ümumiyyətlə, Avropa rəsmiləri nikbinliklə doludur. Avropa iqtisadiyyatı üçün indiki vəziyyət keçən ildəkindən daha yaxşı görünür. Problemlərin və narahatlıqların pik nöqtəsi 2022-ci ilin ikinci yarısına təsadüf edir. Və bu, ilk növbədə bahalı enerji daşıyıcıları ilə əlaqəli idi.

Avqustda qazın birja qiymətləri faktiki olaraq min kubmetr üçün 3000 dollara çatıb. Bu, bütün Avropa iqtisadiyyatı üçün problemlər yaradıb, ən azından ona görə ki, enerjinin dəyəri istənilən məhsulun son qiymətlərinə daxildir. Ona görə də ötən il Avropada həm mallar, həm də xidmətlər bahalaşıb. Bu da öz növbəsində inflyasiyaya təkan verib. Məsələn, Baltikyanı ölkələrdə bu, təxminən 20% təşkil edirdi.

Avropa Komissiyası öz proqnozunda Aİ-də ötən il 9,2% səviyyəsində olan ümumi inflyasiyadan danışır və 2023-cü ildə 6,4%-ə, 2024-cü ildə isə 2,8%-ə enəcəyini gözləyir.

Avropa Komissiyasının iqtisadi proqnozu siyasiləşdirilmiş izahat və qiymətləndirmələrlə obyektiv iqtisadi məlumatların qarışığıdır. Məsələn, müəlliflər bütün iqtisadi problemlərin Rusiyaya görə baş verdiyini qeyd edirlər. Lakin onlar etiraf edirlər ki, iqtisadi böhranın əsasını enerji böhranı təşkil edir. Qaz qiymətləri (onlarla birlikdə inflyasiya da) isə 2021-ci il ərzində, hələ xüsusi hərbi əməliyyat (XHƏ) başlamazdan və Rusiyaya qarşı sanksiyaların tətbiq edilməsindən əvvəl artıb və Avropanın İqtisadiyyat məsələləri üzrə komissarı Paolo Centiloni bunu öz təqdimatında açıq şəkildə təqdim edib.

Avropa Komissiyası öz proqnozunun digər hissələrində də eyni yanaşmadan istifadə edir. Belə ki, sənəd müəllifləri qeyd edirlər ki, Avropa qaz istehlakının azaldılması planını qəbul edən Avropa hakimiyyətinin hərəkətləri sayəsində enerji böhranını aradan qaldıra bilib. Guya onun uğurlu icrası çərçivəsində kəsiri azaltmaq mümkün olub və bu da qiymətlərin azalmasına gətirib çıxarıb. Təbii ki, Avropa bürokratları mövcud vəziyyəti öz nailiyyətləri kimi göstərməyə çalışırlar.

Əslində Avropada qazın baha olması səbəbindən 2022-ci ildə bir çox müəssisə ya tamamilə fəaliyyətini dayandırıb, ya da istehsalını azaldıb. Çünki bahalı enerji malın maya dəyərini artırırdı və digər ölkələrin - ABŞ və ya Çinin məhsulları ilə müqayisədə rəqabətsiz olurdu. Nəticədə qazın qiyməti artdıqca Avropada onun istehlakı azalırdı.

Beynəlxalq Enerji Agentliyinin hesablamalarına görə, 2022-ci ildə Avropa İttifaqında qaz istehlakı təxminən 50 milyard kubmetr, yəni təqribən 10% azalıb. "Bruegel" İnstitutu isə bunu 12% azalma kimi qiymətləndirir. Hər iki təşkilat əsas azalmanın sənaye sektorunda baş verdiyini qəbul edir. Üstəlik, qarşılıqlı əlaqə aydın görünür: qazın qiyməti nə qədər yüksəkdirsə, sənaye tərəfindən o qədər az istehlak olunur.

Avropa İttifaqında ümumi qaz istehlakının azalması 2022-ci ilin dekabrında başlayan qazın qiymətinin ucuzlaşmasının əsl səbəblərindən biri olub. Əgər qaz alacaq adam yoxdursa, defisit azalır.

Qiymətlərin enməsinin ikinci ən vacib səbəbi qışın isti keçməsi olub. Avropanın bir çox ölkəsində bütün istilik mövsümü ərzində havanın temperaturu sıfırdan aşağı düşməyib. Berlində, məsələn, Yeni il ərəfəsində havanın temperaturu təxminən +15 dərəcə olub. Belə şəraitdə istilik sistemi üçün əvvəlki illərlə müqayisədə orta hesabla xeyli az qaz tələb olunub.

Avropalıları optimist edən də budur: əgər istilik mövsümünün nəticələrinə görə yeraltı anbarlarda çoxlu qaz qalarsa, növbəti qışa hazırlığa görə əlavə nasos üçün daha az xammal almaq lazım olacaq. 2022-ci ildə qaz istənilən qiymətə alınıb, sadəcə olaraq yeraltı qaz anbarını 100%-ə yaxın doldurmaq üçün, qiymətləri yüksək səviyyədə saxlayırdılar.

Avropa Komissiyası da risklərin mövcudluğunu qəbul edir. Beləliklə, proqnoz qaz qıtlığının Çin və avropalı istehlakçıların özləri tərəfindən davam edən tələbi səbəbindən geri qayıda biləcəyini göstərir.

Həqiqətən də avropalıların rahat olması hələ tezdir. Bu qış Aİ üçün bir hədiyyə olub. Amma indiki vəziyyətdə də qazın qiyməti yüksək səviyyədə qalmaqda davam edir: yanvarda qazın qiyməti min kubmetr üçün 600-700 dollar, fevral da isə 500-600 dollar olub. Halbuki, bir neçə il əvvəl biz belə qiymətləri hədsiz dərəcədə yüksək adlandırardıq.

Ancaq Çinin 2022-ci il ərzində Avropaya etdiyi başqa bir hədiyyəni də xatırlamağa dəyər.

Keçən il Pekin koronavirusa qarşı sıfır dözümlülük siyasətinə sadiq qalırdı. Hətta az sayda yoluxma halı baş verdiyi halda, bütün şəhərlər karantin rejiminə keçirdi.

Nəticədə, Çin 2022-ci ildə mayeləşdirilmiş təbii qaz (LNG) alışını azaltmaqla qaz idxalını 9,9% azaldıb. Bu o deməkdir ki, Çin faktiki olaraq dünya bazarında mövcud olan LNG həcmləri üçün Avropa ilə rəqabət aparmayıb və qiymət Asiyadakından daha yüksək olduqda onlar sakitcə Aİ-yə "axırdılar".

2023-cü ildə Pekin karantin praktikasından imtina edib ki, bu da iqtisadiyyatın inkişafına təkan verəcək, yəni qaz istehlakı və idxalı artacaq. 2023-cü ilin yanvar və fevral aylarında Asiyada qaz qiymətləri Avropaya nisbətən daha yüksək olaraq qalır və LNG artıq oraya daha çox gedir. Buna görə də, Aİ kifayət qədər LNG əldə etmək istəyirsə, daha yüksək qiymətlər təklif etməli olacaq.

Avropa üçün ikinci növ risklər qaz tədarükçüləri ilə bağlıdır. 2022-ci ildə, demək olar ki, ilin birinci yarısında Rusiyadan Aİ-yə əhəmiyyətli həcmdə qaz tədarük edilib. Yalnız yayda "Şimal axını" ilə nasosun həcmi əhəmiyyətli dərəcədə azalmağa başlayıb (sentyabrın 3-də fəaliyyəti dayandırılıb). 2023-cü ildə isə yanvarın 1-dən etibarən Aİ Asiyaya gedən LNG-ni kompensasiya etmək üçün "Qazprom"dan alışları artıra bilməyəcək. Dünya bazarını əlavə LNG həcmləri ilə təmin edəcək yeni qaz mayeləşdirmə zavodları isə əsasən 2026-2030-cu illərdə yaranacaq (ABŞ və Qətərdə LNG zavodları istifadəyə veriləcək).

Lakin Avropa Komissiyası öz proqnozunda avropalıları təhlükə barədə xəbərdar etmək və riskləri obyektiv qiymətləndirmək əvəzinə diqqət çəkmək üçün bunu qeyd etmir. Avropa rəsmiləri göstərmək istəyirlər ki, Aİ enerji böhranının son dalğası ilə guya onların səyləri sayəsində öhdəsindən gəlib. Lakin risklər davam etdikcə, milli hökumətlər öz suverenliklərini itirərək enerji idarəçiliyini Brüsselə həvalə etməyə davam etməlidirlər.

Bu yol Avropa sənayesi üçün son dərəcə təhlükəlidir. Məhz bu Avropa Komissiyasının enerji sahəsində sürətli keçid proqramına əsaslanan düşünülməmiş enerji siyasəti mədən yanacaqlarının qıtlığına, qiymətlərin artmasına, yüksək inflyasiyaya və iqtisadiyyatda durğunluğa səbəb olub. Lakin Avropa bürokratları çətin ki, Avropa İttifaqını "Avropa Kömür və Polad Birliyi" kimi yaradan böyük biznesə qulaq assınlar.