Sanksiyalar Rusiyanın neft sənayesini niyə məhv etmədi?

2022-ci ildə qlobal enerji sektoru köklü dəyişikliklərə məruz qaldı. Bunların hamısına təkcə Rusiya ilə Qərb arasında münaqişənin kəskinləşməsi və Ukraynada xüsusi hərbi əməliyyatın keçirilməsi səbəb olmayıb. Baxmayaraq ki, onlar Avropa və ABŞ-dakı vəziyyəti belə təqdim etmək istəyirlər. Enerji böhranında Rusiyanı günahlandırmaq onlar üçün faydalıdır, çünki əslində onun yaranmasında daha çox kollektiv Qərb ölkələri günahkardır.

Əvvəla, avropalı siyasətçilər illərdir enerji şirkətlərinə mədən yanacaqlarından uzaqlaşmalarını deyirlər.

Avrobürokratlar illərdir biznesi yeni neft və qaz layihələrinə qoyulan investisiyalar geri qaytarıla bilməyəcəyi ilə qorxudurlar. Axı Avropa sürətlənmiş enerji keçidindən keçir. Bu, o deməkdir ki, 10 ildən sonra heç kimə neft, qaz, kömür lazım olmayacaq, onlara tələbat azalacaq, qiymət kəskin şəkildə aşağı düşəcək. Nəticədə şirkətlər həqiqətən də yeni layihələrə investisiyaları əhəmiyyətli dərəcədə azaldıblar.

Və, nəticə olaraq, artıq 2021-ci ildə dünya enerji resurslarının qeyri-adi çatışmazlığı ilə üzləşdi: köhnə yataqlar tükəndi və onları əvəz etməyə yeniləri gəlmədi. Dünyanın isə getdikcə daha çox enerjiyə ehtiyacı var idi. Bərpa olunan mənbələri isə bunu adekvat şəkildə təmin edə bilmədi.

Məhz Qərb siyasətçilərinin yanlış siyasəti enerji böhranına səbəb oldu və 2022-ci il hadisələri qlobal iqtisadiyyatda onsuz da mövcud olan neqativ prosesləri daha da gücləndirdi.

2022-ci il ərzində Rusiyaya qarşı 7000-dən çox sanksiya tətbiq edilib. Məhdudiyyətlər birbaşa və dolayısı ilə enerji kompleksinə aiddir.

Dəyişikliklərin ümumi nəticəsi enerji resursları axınlarının qlobal şəkildə yenidən qurulması oldu. Əvvəllər karbohidrogen bazarları iqtisadiyyat baxımından qurulurdu. Rusiya enerji resurslarını Avropaya tədarük edirdi, çünki bu, həm qısa nəqliyyat qoluna, həm də tarixən qurulmuş çatdırılma infrastrukturuna (qaz məsələsində) görə hər kəs üçün faydalıdır.

Hazırda isə bazarlar siyasət baxımından işini yenidən qurublar. Rusiya karbohidrogenləri dost ölkələrin bazarlarına - Asiyaya ötürülür. Əvvəllər mallarını Asiyada satan tədarükçülər Avropa bazarına keçirək oradakı rus şirkətlərini əvəz edirlər. Yəni, Rusiya digər istehsalçılarla bazarları dəyişir.

Artıq bu prosesi kömür və neft sənayesində başa çatmış adlandırmaq olar. Avqustun 10-dan Avropa İttifaqı ölkələri Rusiyadan kömür idxalına qadağa qoyub. Rusiya kömürünün bütün axını alternativ bazarlara yönləndirilib.

Baş nazirin energetika üzrə müavini Aleksandr Novak müsahibəsində kömür sənayesinin istehsal göstəricilərinin 2021-ci il səviyyəsində qalacağını gözlədiyini bildirib. Hətta Moskva ilə dost olmayan Beynəlxalq Enerji Agentliyi də Rusiyada kömür hasilatının cəmi 7,4% azalacağını proqnozlaşdırır.

Rusiyada kömür sənayesinin normal fəaliyyətini təmin etmək üçün strateji vəzifə dəmir yollarının imkanlarını genişləndirməkdir. Bu, digər sənaye sahələri üçün də vacibdir, çünki 2022-ci ildə marşrutlar kömürlə bağlanmışdı və bu, Asiyadan Rusiyanın mərkəzi bölgələrinə müxtəlif malların çatdırılmasını çətinləşdirmişdi.

Avropalılar hazırda ABŞ, Avstraliya, Cənubi Afrika və bir sıra digər uzaq ölkələrdən kömür alırlar. Və avropalılar kömür çatdırılması üçün artan nəqliyyat xərclərini ödəməli olacaqlar.

Dekabrın 5-də Aİ-nin Rusiyaya qarşı sanksiyalarının altıncı paketi qüvvəyə minib ki, bu da Rusiya neftinin dəniz yolu ilə idxalına qadağa qoyulmasını nəzərdə tutur. Fevralın 5-dən isə Rusiya neft məhsullarının idxalına qadağa qoyulacaq.

Sanksiyalara bəzi istisnalar var ki, bunlardan da əsası boru kəmərləri vasitəsilə Rusiya neftinin nəqlinə məhdudiyyətlərin olmamasıdır. Bu, Almaniya, Polşa, Macarıstan, Slovakiya, Çexiya və Serbiyaya neft tədarük etməyə imkan verdi. Üstəlik, Serbiya neftayırma zavodları əvvəllər Rusiya neftini Xorvatiya vasitəsilə dəniz yolu ilə alırdı. Hazırda isə Aİ tankerləri qəbul etmir və neft Macarıstandan Xorvatiyaya, sonra isə Serbiyaya üz tutur.

2022-ci ilin əsas "kəşfi" Hindistan oldu. 2021-ci ildə Rusiya Hindistana ilk on neft tədarükçüsü arasında, Hindistanın özü isə Rusiya neftinin ilk on alıcısı sırasında deyildi. Hazırda Rusiya ilin sonuna qədər hətta Səudiyyə Ərəbistanı və İraqı da keçərək Hindistanın ən böyük neft tədarükçüsünə çevrilib. Hindistan isə dəniz yolu ilə daşınan Rusiya neftinin ən böyük alıcısına çevrilib.

Çin də Rusiyadan neft alışını artırıb. İstər neft kəmərləri, istərsə də tankerlər üzrə idxalın ümumi həcmini nəzərə alsaq, Pekin Rusiya Federasiyasından neft alıcıları arasında birinci yeri saxlayır. Çin Rusiya neftinin idxalını daha da artıra bilərdi, lakin ölkə ciddi karantinlərin tətbiqinə səbəb olan koronavirusun yayılması ilə bütün ili mübarizə aparıb. Bu, malların və insanların hərəkətini azaldıb, yəni neft istehlakı azalıb. Amma ilin böyük hissəsində Rusiya nefti endirimlə satıldığı üçün Çin Rusiyadan deyil, digər ölkələrdən idxaldan imtina edərək neft istehlakını azaldıb.

2023-cü ildə Rusiyanın neft ixracına təsir edəcək ən mühüm amil "qiymət tavanı" olacaq. O, dekabrın 5-də ölkələrin koalisiyası - G7, Avropa İttifaqı və Norveç tərəfindən təqdim edilib. Sanksiyalar neftin qiyməti 60 dollar/bareldən yuxarı olarsa, Rusiyadan tankerlərdə neftin daşınmasına qadağa qoyulmasını nəzərdə tutur. Amma bu nefti istənilən qiymətə ala bilərsiniz.

Alıcı Rusiya xammalını "tavandan" yuxarı qiymətə alsa belə, ona qarşı heç bir ikinci dərəcəli sanksiyalar (cərimə) olmayacaq. Əsas problem neftin bazarlara, yəni, Asiyaya necə çatdırılmasındadır. Axı "qiymət tavanı"nın tətbiqi Avropa İttifaqı və ABŞ-dan embarqonu ləğv etmir. Rusiya nefti onlara heç bir qiymətə verilə bilməz.

"Qiymət tavanı"na hazırlaşan Rusiya özünə sadiq və koalisiya ölkələrinin tələbinə məhəl qoymayacaq tankerlər donanmasını formalaşdırdı. Çoxlu tanker lazım idi, çünki Rusiya şirkətləri beynəlxalq bazarda gəmiləri icarəyə götürürdülər. Bundan əlavə, hazırda satış bazarlarına qədər nəqliyyat məsafəsi daha böyükdür, bu da gəminin səyahətinin daha uzun sürəcəyi deməkdir.

Hazırda Rusiya neftini ixrac etmək üçün kifayət qədər tankerin olub-olmadığı məlum deyil. Çox güman ki, donanmanın doldurulması davam edəcək. Bu, o deməkdir ki, 2023-cü ilin əvvəlində biz Rusiyanın neft ixracında iki effekt görəcəyik. Birincisi, Rusiyadan neftə endirim artacaq. Alıcı ölkələr öz milli maraqlarından çıxış edirlər. Onların mövqeləri belədir: "Biz "qiymət tavanına" qoşulmamışıq, amma bizə əlavə endirim et". İkincisi, Moskva neft ixracını azalda bilər. Bu məcburi təsirdir, çünki onu daşımaq üçün kifayət qədər tanker olmaya bilər.

Halbuki, bütün bunlar artıq 2022-ci ildə baş vermişdi. Yazda Avropa ölkələri Rusiya neftini zəhərli hesab edərək almaqdan qorxdular. ABŞ isə aprelin 1-dən idxala qadağa qoydu. Rusiya şirkətləri təcili olaraq bütün neftin 100%-ni Asiya bazarına yönləndirə bilmədilər, buna görə də ixracı müvəqqəti azaltmalı oldular. Eyni zamanda neftin bir bareli üzrə endirim 35 dollara çatmışdı. Lakin payıza ixracın həcmi ilin əvvəli səviyyəsinə qayıtdı və dekabrda endirim 18 dollar/barelə qədər azaldı.

Təbii ki, sanksiyalar ümumilikdə Rusiya iqtisadiyyatı və xüsusilə yanacaq-energetika kompleksi üçün ciddi sınaqdır. Amma çökmə olmadı. Çünki Qərb siyasətçiləri təsadüfən Rusiya üçün çox əlverişli şərait yaratdılar.

Dünyada enerji resursları qıtlığı var. Ona görə də Rusiya xarici təsir nəticəsində enerji daşıyıcılarından birinin ixracını azaldanda onun dünya bazarında qıtlığı artır və bu da qiymətin artmasına səbəb olur. Və belə çıxır ki, ixracın hər bir qalan həcmi Rusiyaya sanksiyaların tətbiqindən əvvəlki qədər pul gətirir. İdxal edən ölkələr isə daha çox ödəyirlər. Axı, nəinki Rusiya xammalı, həm də istənilən başqa ölkələrdən enerji daşıyıcıları bahalaşır.

Belə çıxır ki, Moskvaya təzyiq cəhdləri sanksiyaların təşəbbüskarı olan ölkələrdə ciddi xərclərə gətirib çıxarır.

Ancaq Rusiya daxilində də arxayınlaşmaq lazım deyil. 2023-cü ildə ölkəni karbohidrogenlərin ixracı üçün donanma ilə təmin etmək və dost ölkələrlə ticarət üçün maliyyə infrastrukturu qurmaq lazımdır. Bu, Rusiya Federasiyasının büdcə gəlirlərini və bütün iqtisadiyyatın - həm Rusiya, həm də onun dost qonşularının sabitliyini qorumağa kömək edəcək.