Ukrayna beynəlxalq gündəmə nüvə bombası qoyur

Ukrayna Prezidenti Vladimir Zelenskinin fevralın 19-da Münhen Təhlükəsizlik Konfransında Budapeşt Memorandumundan çıxmağa və Ukraynanın nüvəsiz statusundan imtina etməyə hazır olması barədə bəyanatı ekspert cəmiyyətində kifayət qədər ciddi qəbul edilib. Sputnik-ə müsahibə verən ekspertlər Ukraynada nüvə silahının hazırlanmasının nəzəri və praktiki imkanlarını ətraflı təhlil ediblər.

1994-cü ildə imzalanan Budapeşt sazişləri Rusiya, İngiltərə və ABŞ-dan təhlükəsizlik zəmanəti alan Ukraynanın Nüvə Silahlarının Qarşısının Alınması Müqaviləsinə qoşulacağını nəzərdə tuturdu. İndi Zelenskinin çıxışına baxsaq, o, bunu pozmağa hazırlaşır.

Ekspertlərin fikrincə, əgər Ukrayna "Budapeşt"dən çıxsa, o, faktiki olaraq nüvə silahının hazırlanmasına, istifadəsinə və üçüncü ölkələrə satışına icazə verəcək.

Ancaq bu onda alınacaqmı? Hər şey birmənalı deyil.

Rusiyalı nüvə fiziki və Rusiya Sosial və Ekoloji Birliyinin "Radioaktiv Tullantıların Təhlükəsizliyi" proqramının eksperti Andrey Ojarovski hesab edir ki, indi nüvə bombasının hazırlanma üsulunu əldə etmək və ya istehsal etmək o qədər də çətin deyil.

"Atom elektrik stansiyalarına sahib olan istənilən ölkə nəzəriyyədə bölünən materiallara, xüsusən də nüvə reaktorlarının hər birində işlənən plutonium çıxışına malikdir. Onun hansı təyinatla təyin olunduğunun əhəmiyyəti yoxdur. Ancaq bu, işin yalnız yarısıdır, çünki nüvə partlayıcı qurğu yalnız iç doldurma deyil. Bu, olduqca mürəkkəb bir cihazdır. Ukrayna istəsə və səy göstərsə, bunun öhdəsindən gələ bilər", - deyə Andrey Ojarovski bildirir.

Həqiqətən də, Ukraynada atom texnologiyaları ilə məşğul olan bir neçə səlahiyyət mərkəzi var. Kiyevdə Ukrayna Milli Elmlər Akademiyasının Nüvə Tədqiqatları İnstitutu, Xarkovda isə Milli Elm Mərkəzinin "Xarkov Fizika-Texnologiya İnstitutu" yerləşir. "Energoatom" da öz inkişaf mərkəzlərinə malikdir. "Energoatom"un tərkibində mütəxəssisləri atom sahəsinə elmi-texniki və mühəndislik dəstəyi göstərən "Elmi-Texniki Mərkəz" fəaliyyət göstərir. 1969-cu ildən bu günə qədər "Atompribor" tərəfindən Atom elektrik stansiyaları (AES) üçün məhsulların yaradılması üzrə təcrübə-konstruktor işləri aparılır.

Ojarovski qeyd edir ki, Ukraynanın nüvə bombası layihəsinin həyata keçirilməsində əsas çətinlik adekvat sınaq poliqonunun olmamasıdır.

"Ancaq mən Ukraynada poliqon üçün yer görmürəm. Çernobılda? Təbii ki, yox. Unutmaq lazım deyil ki, partlayan və sarkofaqda olan dördüncü blokun yanında Çernobıl Atom Stansiyasının birinci, ikinci və üçüncü blokları var. Onlar heç vaxt partlamayıblar. Onlar indi öz işlərini başa vururlar, onları yavaş-yavaş sökürlər. Üç qrafit reaktoru, çıxarılmış yanacaqla. Budur, çirkli bomba hazırdır. Məncə, silahın sınaqdan keçirilməsi Ukrayna üçün həll olunmaz məsələdir", - deyə Ojarovski qeyd edib.

"Əsasnamə" Elmi Tədqiqatlar və Vətəndaş Təşəbbüslərinin İnkişafı Fondunun prezidenti, nüvə enerjisi üzrə ekspert Aleksey Anpiloqov hesab edir ki, Ukrayna laboratoriya şəraitində öz uran filizindən plutonium əldə edə bilsə də, bu prosesi sənaye relsinə qoya bilməyəcək".

"Prinsipcə, plutonium əldə etmək, bunun üçün xüsusi olaraq plutoniumun urandan alındığı reaktoru qurmaq mümkündür. Amerikalılar bunu Naqasakiyə düşən bombanı yaradanda etdilər, SSRİ də etdi. Ancaq çoxlu miqdarda plutonium üçün kimya zavodu lazımdır. Ukraynada yeganə nüvə dövrü müəssisəsi olan Dnepryanı kimya zavodunda plutonium ayrılması texnologiyasının parçaları var idi. Məsələn, ion-mübadilə qatranları hazırlayırdılar. Ancaq plutoniumun alınması prosesi aparılmadı. Əlbəttə ki, laboratoriya tədqiqatları var idi, çünki Dnepryanı kimya zavodu SSRİ-nin nüvə layihəsinin flaqmanlarından biridir", - deyə Anpiloqov vurğulayıb.

Ukrayna üçün daha müasir texnologiyalarla - qaz sentrifuqaları vasitəsilə plutonium əldə etmək yolu ilə getmək daha da çətin olacaq.

"Özlüyündə təbii uranın çıxarılması avtomatik olaraq bomba yaratmaq potensialı demək deyil. Niger və Namibiya bizdən uran çıxarır. Nüvə bombası yaratmaq üçün izotopları ayırmaq lazımdır. Bunun üçün dünyada əsasən qaz sentrifuqalarından istifadə olunur. Ukraynada qaz sentrifuqa texnologiyası yoxdur və heç vaxt da olmayıb. Onu yaratmaq o qədər də asan deyil. İndi bu texnologiyaya yalnız avropalılar və Rusiya sahibdirlər", - deyə ekspert yekunlaşdırır.

Başqa bir şey, əgər Zelenski rejimi və ya Ukraynada çox sayda olan müstəqil siyasi oyunçular qondarma "çirkli" nüvə bombası yaratmaq qərarına gəlsələr.

"Məhz çox təhlükəli olan məqam "çirkli" nüvə bombasıdır. Bu, necə deyərlər, yoxsullar üçün texnologiyadır və tamamilə terror texnologiyasıdır. Əslində, yüksək radioaktiv elementləri ilə və partlayıcı qurğu, məsələn, atom elektrik stansiyalarının şüalanmış yanacağı ilə konteyner. Ukraynada isə işlənmiş nüvə yanacağının böyük ehtiyatı var", - deyə Anpiloqov bildirib.

Hərbi ekspert İqor Korotçenko hesab edir ki, Ukraynanın Rusiya ərazisinə nüvə yükünün daşınması üçün lazımi vasitələri yoxdur. O cümlədən, məhz bu səbəbdən də Kiyev həm nüvə silah istehsalının, həm də onların çatdırılma vasitələrinin tam inkişaf dövrünü yaradaraq, heç vaxt nüvə gücləri klubuna daxil ola bilməyəcək.

Ukraynanın hərbi-sənaye kompleksinin potensialı raket istehsalında idi, ekspertin fikrincə, o, hələ 90-cı illərdə israf edilib.

"Ukraynanın raket potensialı məhv edilib. Ən yaxşı kadrlar Şimali Koreyaya yola düşüblər, bu gün KXDR-in müvafiq zərbə potensialı onların işi və uğurları ilə inkişaf etdirilir. Zelenskinin bəyanatı blefdən başqa bir şey deyil. Əslində, buna bənzər heç nə mümkün deyil", - deyə İqor Korotçenko qeyd edib.

Ukraynada atom silahı texnologiyalarının hazılanmasına başlaması ilə bağlı əsas qorxular, bir qayda olaraq, ölkə daxilində rəhbərliyin artıq mövcud olan silahlara və yola zəif nəzarət etməsi ilə əlaqədardır.

"Deməli, Ukrayna çox etibarsız tərəfdaşdır. Biz buna dəfələrlə əmin olmuşuq. Qeyri-adekvatlıq dərəcəsinə görə Ukrayna rəhbərliyi istənilən terrorçunu üstələyə bilər. Xüsusilə də, ukraynalıların terror təşkilatları ilə əlaqələri hamıya məlumdur. ABŞ-ın Ukraynaya tədarük etdiyi Amerika silahları nədənsə dərhal Yaxın Şərqdə, Suriyada ortaya çıxır və çox vaxt amerikalıların özlərinə, ingilislərə və onların müttəfiqlərinə qarşı istifadə olunur. Kimyəvi silahlara gəlincə, burada ciddi bir silah var idi. UTX-nin Skripalın zəhərlənməsində əli olduğuna dair kimyəvi silah üzrə mütəxəssislər arasında ciddi şübhə var idi", - deyə BMT-nin bioloji silah komissiyasının keçmiş üzvü, hərbi ekspert İqor Nikulin bildirir.

Məhz bu səbəbdən Ukraynanın Budapeşt Memorandumundan mümkün çıxması təkcə Rusiya üçün deyil, həm də ABŞ və Aİ ölkələri, Çin, Hindistan və bütün dünya ictimaiyyəti üçün başağrısına çevriləcək.

"Bəzi Qərb analitikləri qeyd edirlər ki, Budapeşt Memorandumu imzalanan kağıza belə dəymir. ABŞ onu təsdiq üçün Senata belə təqdim etməyib. Beləliklə, Ukraynanın ondan və Nüvə Silahlarının Qarşısının Alınması Müqaviləsindən (NSQAM) çıxması həqiqətdir və bu, ciddi təhlükədir. Axı, müqavilənin dəqiq adı "Ukraynanın Nüvə Silahlarının Qarşısının Alınması Müqaviləsinə qoşulması haqqında Budapeşt Memorandumu"dur. Əgər onlar onu ləğv etsələr, bəli, NSQAM-dan çıxırlar və mən demək olar ki, məsələn, İran kimi BMT-nin sanksiyalarına məruz qalacaqlarına şübhə etmirəm", - deyə ekspert bildirib.

SSRİ-nin atom enerjisinin inkişafı planına əsasən, Ukrayna SSR ərazisində doqquz atom stansiyası fəaliyyət göstərməli idi. İttifaqın dağılması zamanı beşi istifadəyə verilib. Hazırda ölkədə Zaporojye, Rovne, Cənubi Ukrayna, Xmelnitski AES fəaliyyət göstərir.

"Energoatom" milli atom enerjisi istehsal edən şirkətdə ümumi quraşdırılmış gücü 13,835 MVt olan 13-ü VVER-1000, ikisi isə VVER-440 tipli 15 atom enerji bloku var. Həmçinin Taşlıq SAES-in quraşdırılmış gücü 302 MVt olan iki hidroqurğusu (üçüncüsünün istismara verilməsi 2022-ci ilin son aylarında nəzərdə tutulub) və Aleksandrovskaya SES-in quraşdırılmış gücü 11,5 MVt olan iki hidroqurğusu da mövcuddur. "Energoatom" saytında verilən məlumata görə, Ukrayna AES quraşdırılmış gücünə görə dünyada səkkizinci yerdədir.

Ukraynada Dnepropetrovsk vilayətində, uran hasil edən Şərqi dağ-mədən zənginləşdirmə kombinatı fəaliyyətini davam etdirir. 2021-ci ilin payızında Şərqi dağ-mədən zənginləşdirmə kombinatında yanvar-sentyabr aylarında uran hasilatının və uran konsentratının istehsalının azaldığı bildirilir. Hazırkı 1 min ton uran filizi səviyyəsi artıq fəaliyyət göstərən AES-lərin ehtiyaclarını ödəməsə də, hasilat həcminin ilin sonuna qədər azalacağı gözlənilirdi.

Ukrayna öz stansiyaları üçün Rusiyadan və ABŞ-ın "Westinghouse" şirkətindən yanacaq alır. Eyni zamanda, Kiyev 2021-ci ildən "Rosatom"un işlənmiş yanacağın çıxarılması, emalı və utilizasiyası üzrə xidmətlərindən imtina edib. Ukraynanın "Energoatom" şirkəti bir neçə ildir ki, Çernobılda özünün nüvə tullantılarının saxlanması anbarını (İNYMA) tikir və bunun üçün ABŞ-dan təxminən 250 milyon dollar borc götürüb. Mütəxəssislər işlənmiş nüvə yanacağının mərkəzləşdirilmiş anbarını "çirkli" nüvə bombası yaratmaq üçün istifadə oluna bilən potensial təhlükəli obyektlərdən biri adlandırırlar. Bununla yanaşı, “Westinghouse” işlənmiş yanacağın çıxarılması və utilizasiyası üçün xidmət göstərmədiyinə görə Ukrayna indi işlənmiş nüvə yanacağını öz ərazisində saxlayır.

Ancaq, Sputnik-ə müsahibə verən ekspertlərin fikrincə, hətta tikilməkdə olan İNYMA olmasa da, Ukrayna ərazisində çox sayda radioaktiv tullantı zibilxanaları mövcuddur. Ondan çox tullantı zibilxanaları Dnepryanı kimya zavodunun yaxınlığında yerləşir.

"Ukraynada hələ də çox sayda radioaktiv tullantı zibilxanaları var. Onların əksəriyyəti demək olar ki, təbii haldır. Dnepropetrovsk (Dnepr) ilə Derjinski arasında nəhəng zibilxana var, oradan bu şəhərləri birləşdirən magistral yol keçir. SSRİ təcili olaraq nüvə bombası yaratmaq vəzifəsini qoyub, ekologiyaya heç kim xüsusi qayğı göstərmirdi. Ukraynada belə zibilxanalar çoxdur. Həmçinin Ukraynada çoxlu işlənmiş nüvə yanacağı ehtiyatları da mövcuddur, onlardan təhlükəli elementləri çıxartmaq və çirkli nüvə bombası yaratmaq olar", - deyə Aleksey Anpiloqov qeyd edib.