BAKI, 17 iyul — Sputnik. Tarix boyu dinlər bəşərin aydınlarını düşünməyə sövq edib. Keçmişdən bu günə qədər yaşayıb yaratmış bütün ədəbiyyat adamları din və tanrı mövzularını sorğulayıb. Bəs Azərbaycan aydınları bu mövzuda nə düşünür?
Nəsimidən Cəfər Cabbarlıya qədər bütün dahilərimizin əsərlərində din və tanrı fəlsəfəsinə rast gəlirik. Müasir yazıçı və şairlərimizin bu mövzuda müxtəlif səpkili əsərləri var. Hətta, mövzuya istər ciddi, istər ötəri yanaşmalar o qədər çoxdur ki, yeni nəsil yazarlar artıq bu mövzunu şablon və çeynənilmiş hesab edirlər.
Ölkənin iki filoloqu, ədəbiyyat tənqidçisi din və mədəniyyət, daha dəqiq desək, İslam Mədəniyyəti mövzusunda bir araya gələrlərsə, ortaya hansı müzakirə çıxar?
Sputnik Azərbaycan filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, tənqidçi İradə Musayeva ilə filologiya elmləri doktoru, professor Kamil Allahyarovun bu mövzuda müzakirəsini təqdim edir:
Kamil Allahyarov: "İslam mədəniyyəti" termini düzgün anlayış deyildir. Çünki dinlər mədəniyyət yaratmır. Bu uğursuz termini bir fransız şərqşünası ortaya atmışdır. Mədəniyyətlər ya tarixi dövrlər (məsələn, Səlcuqilər dövründə mədəniyyət, XV əsr Azərbaycan mədəniyyəti), ya da coğrafi regionlar (qədim Misir mədəniyyəti, Yunan mədəniyyəti və s.) üzrə müəyyənləşdirilir. Orta əsrlərdə ərəb xilafəti Şimali Afrikadan Hindistana qədər olan əraziləri birləşdirdi və bu ərazilərdə müxtəlif mədəniyyətlər (həmçinin yunan dilindən tərcümələr) qarşılaşdılar və bu toqquşmanın sintezi nəticəsində müəyyən elmi və mədəni inkişaf baş verdi. Əgər bu inkişaf İslama görə olsaydı, onda onun mərkəzi elə Məkkə və Mədinə olmalı idi. Ancaq bu şəhərlərdən bir nəfər belə alim, mütəfəkkir adına rast gəlinmir.
İradə Musayeva: Kamil müəllim, sufilik, hürufilik, təsəvvüf ədəbiyyatı İslama aid deyil?
Kamil Allahyarov: Hürifiliyin kökləri Pifaqordan, süfiliyin kökləri isə neoplatonizmdən gəlir.
İradə Musayeva: Bütün hallarda İslam dini öz fəlsəfəsində kuliminasiya nöqtəsinə çatır və Şərq klassik ədəbiyyatı da, əsasən, onun üzərində dayanır. Ədəbiyyatda və fəlsəfədə çox cərəyanların kökü antik fəlsəfə və estetik baxışlarla üst-üstə düşür. Məsələn, Qərbi Avropa bu bəhrələnmədən öz möhtəşəmliyini sübut etmək üçün istifadə edir. Biz isə olanımızı ya zəif təbliğ edir, ya da köklərini yad mənbələrdə axtarırırıq. Axtarmağın əleyhinə deyiləm, lakin böyük ədəbiyyat və mədəniyyətlərdə izimizi itirməyimiz qəbuledilən deyil...
Kamil Allahyarov: İradə xanım, neoplatonizmlə tanış olun. Görəcəksiniz ki, "insanın Allahdan qopub, ayrılması və sonradan nəfsdən təmizlənib, yenidən ona qovuşmalı olması" ideyası həm bu cərəyanın, həm də sufizmin başlıca ideyasıdır. Həm də sufizm rəsmi islama qarşı duran bir fəlsəfədir. Ancaq ölüm qorxusundan çalışıblar ki, onu bir təhər Quranla əlaqələndirsinlər. Rəsmi islam isə sufizmi heç vaxt qəbul etməyib, əksinə, onu təqib edib. Füzuli də türkcə qitələrindən birində deyir ki, "ey cahil sufi, sənin bədənin çaldığın ney kimi deşik-deşik olsun, sən İslamı rüsvay etdin". Bizim füzulişünaslar isə Füzulini sufi kimi qələmə verirlər.
İradə Musayeva: Kamil müəllim, "rəsmi islam" deyəndə din rəhbərlərini nəzərdə tutursunuzsa, onlar Nəsimini edam etdirən siyasi güc rolunda olanlardır. Füzulinin "Leyli və Məcnun" əsərini isə sufi fəlsəfəsindən, vəhdəti-vücud elmindən kənarda təhlil etmək mümkün deyil. Qeys zorla, nəzir-niyazla dünyaya gəlir və Ədəmdən, cənnətdən, Allahdan qoparıldığı üçün üsyan edir. "Yalnız özümlə gətirdiyim eşqə sığınaraq yerdə müvəqqəti qala bilərəm" - bəyanını verir və s. Allahdan qopub, kamilləşib ona dönmə məsələsi bütün dinlərdə və hətta elmlərdə mövcuddur. Bu barədə mən tez-tez qeyd etdiyim, dünyaca məşhur fizik Robert Lanzanın məqalələrində oxuyanda heyrət etdim. İsa Muğannada da bununla üst-üstə düşən məqamlar çoxdur. ...
Kamil Allahyarov: Bunlar bizim tədqiqatçıların yanlış yozumlarıdır. Füzuli fars divanının müqəddiməsində də deyir ki, "cavanlıqda bir neçə il sufizmlə məşğul oldum, ancaq başa düşdüm ki, vaxtımı boş yerə tələf etmişəm". Eyni fikirlər onun "Mətləül-etiqad" adlı fəlsəfi risaləsində də vardır. Burada, o, hələ İbn Sinadan, Farabidən başlayan Aristotel cərəyanını müdafiə edir. İndi biz bu kişinin öz dediklərinə inanaq, yoxsa bizim füzulişünasların uydurmalarına? Füzuli mistik olmayıb və onun vəsf etdiyi məhəbbət də dünyəvi məhəbbətdir.
İradə Musayeva: Füzuli haqqında "dünyəvi məhəbbət" ifadəsini necə qəbul edək? Dünyəvi məhəbbət, real məhəbbət və realizm ünsürüdür. Vaqifdə olduğu kimi. Vaqifin şeirlərindəki obrazların şəklini çəkə bilərəm, geyimindən tutmuş davranışlarınadək, hər detalını təsəvvür edərəm. Füzulinin isə heç bir şeir obyektini-xitab, vəsf hədəfini xəyala gətirmək belə mümkün deyil. Və füzulişünasların deyil, Füzulinin əsərlərinin təhlilini aparanda bu qənaətə gəlmişəm. Onun "Leyli və Məcnun"u sufi ədəbiyyatının ən gözəl nümunəsidir. Və Xətainin "Dəhnamə"sinin davamıdır hardasa... Biz sufiliyi ədəbiyyatımızdan uzaqlaşdırmaq üçün yeni nəzəriyyələr yaratmaq istəsək, klassik ədəbiyyatın ədəbiyyatşünaslığında böyük bir boşluq yaradacağıq. Onsuz da sovet dövründə bu cəhdlər edilib.
Kamil Allahyarov: İradə xanım, mənim sufizmi klassik ədəbiyyatdan çıxarmaq fikrim yoxdur və bu heç mümkün də deyil. Elə sufizmi ədəbiyyata ona görə gətirdilər ki, onun vasitəsilə İslamın mənəvi həyatı cəhənnəmə çevirən qadağalarını yumşaltsınlar. İslam təkcə şərabı, musiqini, rəsmi, rəqsi və s. mədəniyyət hadisələrini deyil, dünyəvi məhəbbəti, məhəbbət şeirlərini də qadağan edirdi və məhəbbətə cismani şəhvət hadisəsi kimi baxırdı. Ona görə də sufilər həyata bu quru, sərt yanaşmanı aradan qaldıraraq, poeziyaya da rövnəq verdilər. Füzuli poeziyasının canı isə məhəbbətin nəşəsini yox, iztirablarını vəsf etməkdir.
İradə Musayeva: "Sufizmi ədəbiyyata ona görə gətirdilər ki, onun vasitəsilə İslamın mənəvi həyatı cəhənnəmə çevirən qadağalarını aradan qaldırsınlar" cümləsindən sonra, Kamil müəllim, nəsə demək istəməzdim. Çünki mən İslamda və onun qanun və əxlaq kitabı olan Quranda insanın həyatını cəhənnəmə döndərən qadağa görməmişəm. Əksinə, insanı cəhənnəmdən xilas etmək üçün doğru-dürüst, mükəmməl yaşam məramnaməsi oxumuşam.
P.S. Maraqlıdır, bəs görəsən, bu cəbhədə kim haqlıdır? Dinlər özü ilə mədəniyyət yarada bilirmi? "İslam mədəniyyəti" ifadəsi doğrudurmu? İncəsənəti, mədəni yaradıcılığı, əsasən, qadağan edən İslam dini hansı mədəniyyəti formalaşdıra bilib?